12 juli 2024

 Vijftig jaar geleden, op 15 juli 1974, pleegden Griekse nationalisten op het eiland Cyprus een staatsgreep. Het was het begin van een wekenlange intense crisis in het oosten van de Middellandse Zee.  Daarbij ging ook het militair regime in Griekenland ten onder, en werd dat land eindelijk een democratie. Turkse troepen vielen toen het noordelijk deel van Cyprus binnen, en zitten daar vandaag nog steeds. Britten en Amerikanen – die laatsten volop in crisis door het aftreden van president Nixon – wisten toen net een nieuwe Grieks-Turkse oorlog te vermijden. Er vielen een paar duizenden doden.

 Griekenland werd sinds 1967 geregeerd door een brutaal militair regime van ambitieuze kolonels (zie de eerste aflevering van Zonsopkomst in het zuiden op 19 april: https://www.rolffalter.com/blog#h.tnhp357vxfne). Alle folterpraktijken ten spijt was dat ‘kolonelsregime’ in Athene, in de exuberante vernieuwingssfeer van het eind van de jaren zestig, na zes jaar zo goed als onhoudbaar geworden.

 Dat begreep zelfs sterke man Georgios Papadopoulos. Die voerde in 1973 via een strak gedirigeerde brede assemblee en vervalste verkiezingen de republiek door. Hij creëerde een burgerbewind waarvan hij, na zijn uniform te hebben afgelegd, president werd. Hij hief ook de zes jaar oude staat van beleg op.

 Half november brak echter aan de Polytechnische Universiteit van Athene een studentenopstand uit. Er waren protestbetogingen. Demonstranten namen universiteitsgebouwen over. Dra kwam ook een deel van de bevolking van Athene op straat om te protesteren tegen het regime. De studenten begonnen in de namiddag van 16 november regeringsgebouwen aan te vallen. Leden van de militaire politie reageerden met scherp op de demonstranten. Er vielen naar schatting 24 doden.

 In de vroege uren van 17 november walsten tanks de omheiningen rond de bezette campus plat (zie foto). Soldaten arresteerden de studenten die niet konden vluchten. Er vielen opnieuw doden.

 Acht dagen later kwam, na een staatsgreep zonder bloedvergieten, een nieuwe militaire junta aan de macht. Die stond onder de leiding van de 50-jarige generaal Dimitrios Ioannidis. Dat was de chef van de militaire politie en een absolute hardliner. Hij was het type dat liever zelf in de schaduw bleef, en de officiële regeringsambten aan anderen liet.

  De Amerikaanse ambassadeur in Athene, Henry Tasca, zag de dag na de staatsgreep de bui al hangen: ‘Ik geloof niet dat de VS hier belang bij hebben … Dit land heeft niet meer repressie en meer controle nodig … De problemen waar Griekenland voor staat, zoals inflatie, Cyprus, studenten, de modernisering van de bureaucratie enzovoort zullen brede steun in de bevolking nodig hebben om ze aan te pakken…’

 Over Ioannidis berichtte hij: ‘Hij is sober en puriteins, heeft geen charisma en geen haalbare nationale visie op de Griekse samenleving en haar dynamiek.’ De nieuwe sterke man moest inderdaad al na een half jaar naar de klassieke vlucht vooruit van alle dictaturen grijpen: het buitenlands avontuur dat een kunstmatige aanhang in het binnenland moet creëren. Voor Ioannidis was dat Cyprus.

 Obsceniteit

 Dat eiland, de mythische geboorteplek van Venus, op zo’n honderd kilometer van de Syrische en Turkse kust, telde toen 600.000 inwoners. Het was in 1960 onafhankelijk geworden van Groot-Brittannië, dat het eiland zelf in 1878 had overgenomen van het Ottomaanse Rijk. 

‘Hij ontplofte letterlijk, sprong op, gebaarde hevig, klopte op de tafel, brak een leeg glas en uitte een grove obsceniteit.’ 

 Londen had het moeten lossen na een gewapende opstand onder de etnische Grieken, die er 80% van de bevolking uitmaakten. De Britten gaven de Turkse minderheid in het noorden van het land wel nog een genereus beschermingsstatuut mee.

 De door Grieken gedomineerde regering van de Grieks-orthodoxe aartsbisschop Makarios III draaide dat, na bloedige rellen rond de jaarwisseling van 1963-64 met honderden doden, terug tot een steeds flagrantere discriminatie. Ankara wou toen troepen sturen om de Turken te steunen. Maar een stevig veto vanuit Washington hield de Turkse regering tegen. Er kwamen wel troepen van de Verenigde Naties, als buffer tussen de vijandige gemeenschappen.

 Op 15 juli 1974 bestormden Griekse troepen van de nationale wacht het presidentieel paleis in Nicosia. Makarios wist ternauwernood te ontsnappen via een ondergrondse tunnel. Hij liet zich later die ochtend, op eigen verzoek, oppikken door een Britse helikopter. Die bracht hem naar de Britse luchtmachtbasis nabij Limasol in het zuiden van het eiland. (Die basis bestaat nog steeds: Londen gebruikte die nog in februari van dit jaar om raketinstallaties van de Houthi’s in Yemen aan te vallen).

 De opstandige militairen installeerden Nikos Sampson aan het hoofd van een dictatoriaal bewind. Die was een notoir voorstander van enosis, de ‘terugkeer’ van Cyprus bij Griekenland. Hij en zijn medestanders begonnen de Makarios-aanhangers en alles wat links was onder de Grieken op te jagen. Bij die schermutselingen zouden minstens honderd doden zijn gevallen.

 Vanuit zijn ballingsoord in Parijs veroordeelde de gewezen Griekse premier Konstantinos Karamanlis al op 17 juli de staatsgreep op Cyprus. Hij noemde die ‘een ramp, met mogelijk pijnlijke gevolgen voor de Griekse natie’. Hij riep ook op tot een terugkeer naar de democratie in Athene.

 Een dag eerder had Ioannides tegenover ambassadeur Tasca tot tweemaal toe woedend gereageerd op de duidelijke indicaties die Washington had, dat hij de staatsgreep mee gepland had: ‘Hij ontplofte letterlijk, sprong op, gebaarde hevig, klopte op de tafel, brak een leeg glas en uitte een grove obsceniteit.’ Op Tasca’s vraag of hij contact had genomen met Ankara, antwoordde de generaal ‘dat die wel begrepen dat het uitsluitend om een binnenlandse Grieks-Cypriotische kwestie ging.’

 Giscard

 Drie dagen later, bij het ochtendgloren van zaterdag 20 juli, landden een paar duizend Turkse troepen op de Noordkust van Cyprus. Daarmee kon de staatsgreep uitdraaien op een internationaal conflict, tussen twee lidstaten van de Navo dan nog.

  In vijf dagen van bijwijlen hevige gevechten met de Griekse troepen, veroverden de Turken de 25 km lange weg tussen Kyrenia en Nicosia. Elders, zoals in Famagusta, werden hun troepen echter teruggedreven. Bij de offensieven en tegenoffensieven zouden, naar aloud Grieks-Turks gebruik, ook etnische zuiveringen zijn doorgevoerd. Er vielen een paar duizenden doden.

De Grieken kwamen in groten getale op straat om het einde van het militair bewind te vieren. Nog voor het einde van het jaar zou Karamanlis alle politieke gevangenen vrijlaten, en de politieke vrijheden herstellen, ook – wat radicaal nieuw was - voor de communisten.

 In Athene zette de invasie de collega’s van Ioannidis in de junta ertoe aan hem af te zetten. Na enige interne discussies belde de formele president naar Karamanlis in Parijs, met de boodschap dat de militairen de handdoek in de ring gooiden. Karamanlis landde in de nacht van 23 op 24 juli in Athene met een klein Frans regeringsvliegtuig.

 Dat was hem ter beschikking was gesteld door een oude Parijse kennis. Die heette Valéry Giscard d’Estaing, en was sinds 2 maand de nieuwe president van Frankrijk. Karamanlis legde de eed af als nieuwe premier, zoals die hem voorgezegd werd door de aartsbisschop van Athene. Beiden waren omringd door militairen. De Grieken kwamen in groten getale op straat om het einde van het militair bewind te vieren.

 Nog voor het einde van het jaar zou Karamanlis alle politieke gevangenen vrijlaten, en de politieke vrijheden herstellen, ook – wat radicaal nieuw was - voor de communisten. Hij schreef nieuwe verkiezingen uit voor 17 november. Die bezorgden hem en zijn nieuwe partij, Nieuwe Democratie, een absolute meerderheid.

 Op 8 december volgde een referendum waarin bijna 70 % van de kiezers definitief een einde maakten aan de monarchie. In januari 1975 stonden de leiders van het militair bewind voor de rechter. Papadopoulos en Ioannidis werden beiden tot levenslang veroordeeld. Ze stierven vele jaren later in de cel, de eerste in 1999, de tweede in 2010.

Watergate

 Boven dit alles bleef al die maanden het risico hangen dat Cyprus uit de hand zou lopen. Karamanlis besliste meteen na zijn terugkeer om elke militaire interventie vanuit het Griekse vasteland uit te sluiten. Op Cyprus stonden de Grieken sowieso tegenover een sterkere Turkse macht, die ook de zee errond controleerde. Enkel aan de grens in het noorden van Griekenland, in Thracië, waren de Turken kwetsbaar. Maar dat zou dan een regelrechte oorlog tussen beide landen hebben betekend.

 In Washington was men dan in de laatste dagen van van het presidentschap van Richard Nixon. Die was zodanig verwikkeld in het afluisterschandaal van Watergate (het hoofdkwartier van de Democraten in 1972) dat zijn aftreden bijna zeker leek. Zowat iedereen in het Witte Huis stond onder druk van het Congres, dat dreigde met een algemene vervolging van al de medewerkers van de president.

 In die penibele omstandigheden probeerde minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger de schade te beperken. Hij keek er vooral op toe dat Moskou niet zou profiteren. Hij vreesde dat Makarios kon terugkeren en dan de Sovjets ter hulp zou roepen. Formeel liet hij het diplomatiek initiatief wel aan de Britten, de oude koloniale macht.

'De Britten dreigen nu zelfs met militaire actie tegen de Turken. Dat is zowat het domste wat ik ooit gehoord heb. Daar op Cyprus hebben ze enkel 1000 man en wat Phantoms (straaljagers). Ze kunnen dat daar niet doen keren. Ze willen eigenlijk een crisis starten, waarbij wij het moeten oplossen en zij met de pluimen gaan strijken.’

 Die had op dat moment de handen vol met de moeizame evacuatie van een paar tienduizenden expats uit Cyprus.De Britse Labour-premier Harold Wilson en zijn minister van Buitenlandse Zaken Jim Callaghan dwongen van de nieuwe machthebbers in de hoofdstad Nicosia een herstel van het oude bewind onder Makarios af. Londen probeerde vanaf 20 juli vooral Grieken en Turken tot een wapenstilstand aan te zetten, met de hulp van de VS.

 De Amerikaanse dreiging om alle nucleaire verdediging uit Turkije terug te trekken hielp bij de regering van Bulent Ecevit in Ankara. In Athene volstond de val van Ionannidis.  Op 22 juli zwegen de wapens. Callaghan maneuvreerde dan om beide partijen aan de onderhandelingstafel te krijgen in Genève. Dat lukte hem ook.

Rekening

 Maar de onvermijdelijke traagheid waarmee de gesprekken op gang kwamen, deed Ankara op 14 augustus zijn troepen in Cyprus opnieuw in het offensief gaan. Het was duidelijk de bedoeling om nog gauw een maximaal stuk terrein mee te graaien. 

 Binnen drie dagen had het  Turkse leger 37 % van het grondgebied van Cyprus onder controle, aan de noordkant van het eiland, met alle Turkse enclaves. Ca 150.000 etnische Grieken werden op de vlucht gejaagd. De scheidslijn die toen getrokken werd, inbegrepen de onteigeningen van de Grieken, bestaan vandaag, 50 jaar later, nog steeds.

 De Britten waren al op 9 augustus op de hoogte van de Turkse militaire plannen. Callaghan dreigde in de dagen voor 14 augustus tevergeefs Ankara af met militair verzet van de overwegend Britse VN-troepen in Cyprus tegen de Turken, versterkt met luchtsteun vanuit Londen. Hij deed dit voorzichtig, in het besef dat dit zonder Amerikaanse steun op een debacle kon uitdraaien.

 Kissinger belde de nieuwe president Gerald Ford – Nixon was een dag eerder afgetreden - op 10 augustus, met het nieuws van de Turkse plannen: ‘De Britten dreigen nu zelfs met militaire actie tegen de Turken. Dat is zowat het domste wat ik ooit gehoord heb. Daar op Cyprus hebben ze enkel 1000 man en wat Phantoms (straaljagers). Ze kunnen dat daar niet doen keren. Ze willen eigenlijk een crisis starten, waarbij wij het moeten oplossen en zij met de pluimen gaan strijken.’

 Vier dagen later zei hij tegen Ford: ‘Er is geen goede Amerikaanse reden die de Turken het recht op een derde van Cyprus zou ontzeggen.’ Athene moest maar de rekening betalen van de brand die het zelf had aangestoken, ook al was daar inmiddels een nieuw, democratisch bewind aan de macht.

 Dat overleefde, volgens de beschrijving die Callaghan heeft gegeven, ternauwernood. Op 14 augustus om 5 uur ’s morgens vergaderde de regering in Athene, onder leiding van zijn nieuwe premier, Karamanlis. Hij was de enige die weigerde de oorlog te verklaren aan Ankara, na het nieuws over de heropgestarte invasie.

 Karamanlis wist nipt door te zetten. De zandzak die hij moest lossen was dat Athene de militaire structuur van de Navo zou verlaten. Het officieel motief daartoe was het gebrek aan steun dat vanuit Evere was voortgekomen tegen de andere lidstaat Turkije. De tweede Turkse invasie verlegde wel de internationale sympathie rond Cyprus weer naar de Grieken.

 Maar dat bleek een magere troost tegenover de blijvende Turkse bezetting, tot op de dag van vandaag. Karamanlis, die tot 1980 premier bleef en daarna president werd, stabiliseerde verder het democratisch bewind, met een nieuwe grondwet op 11 juni 1975. 

 Het was toen dat hij zijn oude stokpaardje naar bovenhaalde: de aanvraag tot toetreding van Griekenland tot de Europese Economische Gemeenschap. Die kwam er in 1981, vooral dankzij de steun van Giscard. Die van Cyprus volgde in 2004, in de feiten (en nog altijd) enkel voor het zuidelijk deel.

4 juni 2024

 We gaan een tijdje stoppen met deze geschiedenisblog, vanwege te veel andere projecten. Maar niet zonder eerst nog een prachtig verhaal te vertellen, ver van alle verkiezingsgewoel. Hoe achter twee van de meest bekende schilderijen van Francisco Goya een stuk levensverhaal schuilgaat van twee cruciale figuren in de Belgische revolutie van 1830: de Franse generaal Auguste Belliard en de Spaanse don Juan van Halen.

 Francisco Goya was al 68 toen hij na de bevrijding van Spanje van de Franse troepen in 1814 van het Spaanse hof een nieuwe opdracht kreeg. Hij moest glorieuze strijd van de natie tegen het bewind van Bonaparte in de jaren voordien vereeuwigen. Dat leverde twee van zijn meest beroemde schilderijen op. Ze hangen vandaag beide in het Prado in Madrid, zeg maar op de plek van de gebeurtenissen zelf.

 De meesterwerken handelen over de volksopstand, die op 2 mei 1808 in Madrid uitbrak. Spanje was sinds 1796 min of meer ononderbroken de bondgenoot en in militair opzicht ook de satellietstaat van de Franse revolutionairen. Daarom onder meer dat het zijn vloot inzette samen met de Fransen tegen de Engelsen van Nelson in de zeeslag van Trafalgar (nabij Cadiz) in oktober 1805. (zie mijn blog van 27 januari van dit jaar: de Zee van Amerika, https://www.rolffalter.com/blog#h.rqf7484ymjgi )

 Maar in 1808 broeide de onrust tegen het Franse bewind. Die groeide nog meer toen de eerste geruchten rondgingen dat Bonaparte de onderling verdeelde koninklijke familie wou opzijzetten om een broer van hem tot nieuwe koning van Spanje aan te duiden. Om 10 uur in de morgen van 2 mei gingen enkele honderden betogers voor het koninklijk paleis in Madrid trachten te beletten dat de kroonprins door de Fransen werd meegenomen.

 Het kwam tot schermutselingen, de Fransen openden het vuur en er vielen een tiental doden. Dat nieuws bracht de hele stad in rep en roer. De Fransen, onder leiding van generaal Joseph Murat, de schoonbroer van Napoleon, stuurden versterkingen. Er werd de hele dag gevochten in de straten van de hoofdstad.

 Eén van de gevechtstaferelen is vereeuwigd door Goya in zijn El dos de Mayo. Het gaat om de charge van Franse eenheden te paard van Turkse afkomst nabij de Puerta del Sol. Die scene is mede legendarisch omdat de Madrilenen er in geslaagd waren de aanvoerder van de zogenaamde Mamelukken te doden, waarna die met hun kromzwaarden stevig hoofdjes gingen afhakken onder het gepeupel.

 Er sneuvelden die dag ongeveer tweehonderd Franse militairen en vierhonderd Madrilenen. Nog eens vierhonderd werden de volgende dag voor het vuurpeloton gezet en geëxecuteerd, de meesten in de buurt van het Prado. Dat leverde het nog veel meer beroemde schilderij El tres de Mayo op, zeg maar de eerste echte geschilderde aanklacht van de brutaliteit van de oorlog sinds Bruegel drie eeuwen eerder.(zie foto)

 Die repressie ontketende spoedig een algemene opstand in Spanje tegen de Fransen. Die zou vijf jaar duren en hield al die tijd heel wat troepen van Napoleon bezig. Zijn Engelse tegenstanders roken hun kans, gingen vanaf 1810 vanuit Portugal militaire steun verlenen aan de opstandelingen. De leiding van die operaties was in handen van de veertigjarige generaal Arthur Wellesley. Die werd later bekend onder zijn titel van hertog van Wellington, als overwinnaar van Waterloo in 1815 en eerste minister van Groot-Brittannië van 1828 tot 1830.

 Brussel

 Over de gebeurtenissen van 2 en 3 mei 1808 hebben we een verslag van de stafchef van de Franse generaal Murat. Die heette Auguste Belliard, op dat moment 39 jaar oud en al acht jaar generaal. Hij was, als zoon van een magistraat van de Vendée, op zijn 22ste naar Parijs getrokken, om zich te engageren in de Revolutie. Zo werd hij militair. Hij nam deel aan alle grote campagnes van de rijzende ster, generaal Bonaparte: Italië, Egypte, later ook in Austerlitz, Pruisen en Rusland. Alleen Waterloo heeft hij gemist. Hij was even gouverneur van Berlijn, en werd dat ook, na de gebeurtenissen van 2 mei, in Madrid.

 Belliards militaire carrière ging na de val van Napoleon op een lager pitje. Maar dan schopte een oude wapenbroeder en vriend van hem, Louis-Philippe d’Orleans, telg van een zijtak van de koninklijke familie, het eind juli 1830, na een korte, maar hevige revolutie in Parijs, plots tot nieuwe koning van Frankrijk. Die stuurde hem in maart 1831 naar Brussel, waar sinds augustus ook een revolutie was uitgebroken.

 Belliard kende de stad en het hele gebied. Hij had, als kapitein, deelgenomen aan de eerste verovering van de Oostenrijkse Nederlanden door generaal Dumoriez in november 1792 (die na  vijf maanden weer ongedaan werd gemaakt door de Oostenrijkers). Tussen 1800 en 1804 stuurde Parijs hem ook uit als militaire commandant en gouverneur van het département de la Dyle, de latere provincie Brabant dus, met Brussel als hoofdzetel.

 Belliard kende het wereldje van de Belgen, toen hij op 4 maart 1831 opnieuw in Brussel toekwam. Hij kwam er net op het hoogtepunt van de chaos. De revolutie had inmiddels voor zware materiële problemen gezorgd, aan het eind van de winter dan nog.

 Sinds 24 februari was er een regent aangesteld, baron Louis Surlet de Chokier uit Gingelom. Dat was nadat het sinds 27 september 1830 geïnstalleerde Voorlopig Bewind de kroon van het nieuwe revolutionaire land had aangeboden aan de Franse kroonprins. Koning Louis-Philippe had dat geweigerd, uit vrees voor de oorlog die dat teweeg zou brengen.

 Eind februari had Surlet een nieuwe regering samengesteld. De regent en dat nieuwe kabinet bleven in eerste instantie botsen met de beslissingen van de Conferentie van diplomaten van de vijf grootmachten in Londen, die het Belgisch probleem probeerden te regelen. Zo kondigden de Belgen openlijk een militair offensief aan om Luxemburg te recupereren, waarop koning Willem in februari opnieuw beslag had gelegd.

 Vooral Alexandre Gendebien, de sterke man van het nieuwe kabinet, stuurde nu aan op het ontketenen van een regelrechte Europese oorlog. Zijn hoop was dat dit in Parijs een radicalere regering zou aan de macht brengen, die ook België zou annexeren. Daarop ging de Engelse gezant, lord John Ponsonby, de schoonbroer van de Engelse eerste minister en sinds december in Brussel, Surlet overtuigen om de oorlog alsnog af te wenden. Het middel daartoe was te trachten alsnog de prins van Oranje (de latere Willem II) tot koning der Belgen te maken.

 Surlet maneuvreerde Gendebien naar een ontslag, en begon vanaf 23 maart een nieuw kabinet samen te stellen. Terwijl hij daarmee bezig was, waren orangisten over het hele land bezig een staatsgreep voor te bereiden. Gendebien kreeg er lucht van. 

 Hij kon met een groep geestesgenoten en veel geld voor betaalde knokploegen tussen 27 en 31 maart een ware terreur in Brussel ontketenen tegen al wat orangist was of leek. Huizen werden ingeslagen, in brand gestoken en geplunderd, doorgaans ‘s nacht. De scenes van de eerste revolutiedagen eind augustus 1830 keerden weer. daarmee was ook de dreigende staatsgreep van de baan.

 Leopold

 De pas toegekomen generaal Belliard was wantrouwig. Hij zag, niet geheel ten onrechte, de hand van Ponsonby achter de regeringswijziging en de poging tot staatsgreep voor de prins van Oranje. De nieuwe regering is ‘bijna geheel pro-Engeland’, berichtte hij aan Parijs. Ponsonby was even wantrouwig: hij had zelf de komst van Belliard gezien als het uitsturen van de echte chef van een groot maneuver in Brussel waarbij Gendebien inderdaad de Europese oorlog moest doen losbranden.

 Belliard had het snelst door dat de belangen van Engeland en Frankrijk in wezen parallel liepen. Zeker na de gewelddadigheden tegen de orangisten, begreep hij dat Brussel op weg was naar chaos. Hij benadrukte het omgekeerde van wat Ponsonby van hem dacht: tegenover Gendebien en zijn vrienden stelde hij dat Parijs absoluut geen oorlog wilde, en dat hij van die kant dus op geen militaire steun hoefde te rekenen.

 Ponsonby vond in het nieuwe Belgische kabinet een bondgenoot die slimmer was dan Surlet: de Luikse advocaat Joseph Lebeau, die zich spoedig tot de sterke man van de regering zou ontpoppen. Lebeau was sceptisch over de Franse invloed, zag de zakelijke belangen van Luik vooral richting de Pruisische buur evolueren. Ponsonby had voortaan een goed contact met hem, en overtuigde hem in eerste instantie van een nieuwe kandidaat voor de troon: de 39-jarige prins Leopold van Saksen-Coburg, al veertien jaar de weduwnaar van de in het kraambed gestorven prinses Charlotte van Wales.

 Lebeau en Ponsonby kregen Leopold ruim drie maand later, op 21 juli op een zononvergoten Koningsplein in Brussel, ook op de troon, na veel vallen en opstaan. Belliard steunde dat project ook, van in het begin en bij de meer Frankrijkgezinde tenoren van het grillige politieke spel in Brussel. 

 Beide gezanten waren vaak disgenoten van de regent. Die mocht op 22 juli als een tevreden man, en met een goed pensioen, terugkeren naar zijn Spaanse kweekschapen (merinos, die heel goede wol produceerden) rond zijn kasteel in Gingelom. De Franse generaal had daarom bij Surlet een streepje voor op Ponsonby: ook hij had zijn geld thuis belegd in de kweek van merinos.

 Lord Ponsonby vertrok onmiddellijk na de eedaflegging van Leopold weer naar Londen, waar hij zijn diplomatieke carrière zou verderzetten, tot aan zijn dood in 1855. Belliard bleef nog zes maanden in Brussel, dus ook tijdens de inval van het Nederlands leger van koning Willem tussen 1 en 10 augustus 1831. Dat werd finaal vlakbij Leuven tot staan gebracht door een Franse interventie, die Belliard mee had georganiseerd.

 Hij bleef bemiddelen om ook de plooien van die korte oorlog glad te strijken. Koning Louis-Philippe benoemde zijn vriend als beloning begin 1832 tot ambassadeur in Spanje. Terug naar Madrid dus. Maar nog voor Belliard uit Brussel kon vertrekken, werd hij op 28 januari 1832 getroffen door een hartaanval, tijdens een wandeling in het Warandepark. Hij was 62. 

 De generaal kreeg later een (nog altijd heel goed zichtbaar) standbeeld tegenover het park, aan de Koningstraat. En ook de Belliardstraat, vandaag de grote uitvalsweg naar het oosten van Brussel, en naar de snelwegen naar Leuven en Namen, is naar hem genoemd.

Rogier

 Belliard heeft in Brussel nooit de gewezen tegenstander van het oproer van Madrid in 1808 ontmoet, die ook een hoofdrol speelde in de eerste weken van de Belgische revolutie: don Juan van Halen. Dat was in 1808 een 20-jarige matroos van de Spaanse vloot uit Cadiz, die vijf jaar eerder in de Spaanse Caraïben en Mexico had gediend en in 1805 de slag bij Trafalgar had overleefd.

 Van Halen was om één of andere reden in Madrid op 2 mei 1808. Hij ging meevechten tegen de Fransen, geraakte gewond aan de schouder, maar ontsnapte aan vervolging. Het was het begin van een avontuurlijk leven in de woelige Spaanse geschiedenis van de volgende decennia, met wisselende en rivaliserende dynastieën, politieke strijd, buitenlandse interventies. Voor Van Halen was het een periode waarin heldendaden afwisselden met periodes in de cel, geslaagde ontsnappingen, maar ook verbanningen.

 Zo kwam hij na vele omzwervingen in 1827 ook in Luik terecht, in het Koninkrijk der Nederlanden. Hij had zich herinnerd dat zijn vader, die kapitein van de Spaanse marine was, ook een vader of grootvader uit Flandes had gehad. Flandes was de benaming die de Spanjaarden tot dan voor de Zuidelijke Nederlanden gebruikten. Van Halen kon blijkbaar nog vage erfenisclaims laten gelden op oude bezittingen in Beveren, Perwez (ten zuiden van Hoei) en uiteraard Halen.

 In Luik geraakte hij bevriend met een beginnende advocaat van 27, met dichterlijke ambities, maar die voorlopig een beetje de kost verdiende als journalist. Aan hem vertelde hij, ongetwijfeld tijdens een reeks met wijn versterkte avondsessies, zijn spectaculair levensverhaal. De journalist tekende het op en gaf het uit, in twee delen, want er viel wat te vertellen.

 Dat was Charles Rogier. Die werd, samen met een paar Luikse collega’s, begin 1830 gedagvaard in één van de beruchte persprocessen van minister van Justitie van Maanen, omdat hij in zijn geschriften in zijn krant koning Willem had bekritiseerd. Cornelis Van Maanen was de hele regeerperiode lang de sterke man van koning Willem, nadat hij diens voorganger – Louis Bonaparte, ook een broer van Napoleon en de eerste koning van Nederland - van 1806 tot 1810 gediend had als chef van de politie. Voor Rogier stortte zijn wereldje in, want hem wachtte een lange celstraf en mogelijk verbanning.

 Vandaar dat de Luikse advocaat zich eind augustus 1830, toen het pas uitgebroken hongeroproer in Brussel zich razendsnel verspreidde over heel het zuiden van het Koninkrijk der Nederlanden, aan het hoofd stelde van enkele honderden heetgebakerde, armzalige, maar goed bewapende Luikenaars die vol revolutionair vuur naar Brussel wilden optrekken. De Luikse notabelen waren blij dat ze het onrustig schorriemorrie zo uit de stad konden doen wegtrekken. Tot de lui die de Luikenaar meenam behoorde ook zijn goede vriend Juan van Halen.

 Zo verwierf Rogier een hoofdrol in de Belgische revolutie. Na eerst, zoals de andere revolutieleiders, gevlucht te zijn bij het naderen van Brussel door het geregelde leger omstreeks 22 september, was hij één van de eersten die terugkeerden.  Don Juan was echter niet gevlucht. Die had zich vanaf vanaf 23 september in de strijd gegooid, aan de zijde van het gepeupel van Brussel, in en om de Leuvense straat achter het parlement.

 De 24ste in de namiddag was hij één van de eersten die de teruggekeerde Rogier contacteerde. Hij stelde hem voor de militaire leiding van de rebellen op zich te nemen. Van Halen aanvaardde, met als enige voorwaarde dat Rogier en zijn collega-revolutieleiders moesten beloven dat ze voor zijn vrouw en kinderen zouden zorgen als hij kwam te sneuvelen.

 Zo werd Juan van Halen uit Cadiz, op dat moment 42, de allereerste opperbevelhebber van het embryonale Belgisch leger. Hij bleef dat uiteraard nadat het geregeld leger van prins Frederik van Oranje uit Brussel was afgedropen op maandagochtend 27 september. Van Halen organiseerde zijn nieuwe troepen zo goed en zo kwaad als het kon. En hij ging die, met Spaanse guerllia-tactieken, buiten Brussel laten jagen op het zich terugtrekkend en al gedemoraliseerd geregeld leger.

 Van Halen kwam echter meteen in botsing met een andere teruggekeerde revolutie-leider, Louis de Potter, van lagere adel, journalist en op dat moment mateloos populair. Wat volgde was een reeks botsingen en intriges waarbij Van Halen al na tien dagen afgezet werd. Het bleek niet zo moeilijk zijn ondergeschikten op te zetten tegen de vreemde luis.

 Het Voorlopig Bewind, met Gendebien die De Potter steunde, stuurde Van Halen wandelen, weliswaar met een royale vergoeding waarop haast zeker Rogier zal hebben aangedrongen. Een maand later werd de Spanjaard ook nog eens verdacht van medewerking aan een vermeend orangistisch complot in Mons, gearresteerd, maar finaal na een maand in de cel vrijgesproken. Dat was in november. Hij verliet kort nadien het land.

 Don Juan Van Halen dook later nog op in gevechten in Portugal en in Catalonië. Hij reisde zonder wapens naar Engeland en zelfs heel even weer naar België omstreeks 1835. Toen hij 66 was keerde hij naar Madrid weer, waar inmiddels ook wat rust heerste. Hij werd er beladen met medailles en eretitels. Zijn vrouw, een dochter van een markies en diegene waarvoor hij zorg wilde dragen in de straten van Brussel, stierf in 1859. Hij hertrouwde nog op zijn 73ste, met een Ierse. Uiteindelijk stierf don Juan in rust en vrede, 76 jaar oud, op 8 november 1864 vlakbij zijn geboorteplaats Cadiz, vermoedelijk aan een banale longontsteking.

 Hij heeft een straat in Madrid die naar hem genoemd is, maar bij mijn weten geen in Brussel. In het park van El Retiro staat ook een borstbeeld. Zijn spectaculaire levensverhaal wacht nog altijd op verfilming.

 8 mei 2024

 In september 1912 stuurde de ambassadeur van het keizerrijk Oostenrijk-Hongarije in Brussel, graaf Clary, een rapport aan zijn minister van Buitenlandse Zaken in Wenen over de ‘vanuit een Europees standpunt veruit meest interessante kwestie in België’: het communautair vraagstuk. Ik vond de brief veertig jaar geleden en schreef hem toen integraal over, omdat ik hem zo relevant vond. Die tekst vond ik onlangs terug. En het loont nog steeds de moeite hem weer te geven.

 Siegfried Graf Clary von Aldringen (foto links, rond 1900), zo luidde de volle naam van de 64-jarige edelman uit Teplice in Sudetenland in Bohemen (vandaag Tsjechië, op amper 80 km van Dresden) die al sinds 1903 königliche und kaiserliche Gesandten in Brussel was. De ambassadeur dus van het keizer- en koninkrijk Oostenrijk-Hongarije.

 Dat was de veelvolkerenstaat van 50 miljoen inwoners met steden als Zagreb (vandaag de hoofdstad van Kroatië) Lviv (Oekraïne), Timisoara (Roemenië) Krakau (Polen) of Riva del Garda (Italië). Clary moet vermoed hebben dat de regering van  de oude keizer Franz-Josef in Wenen zeker geïnteresseerd zou zijn in de communautaire problemen in België. Die wist immers op dat moment zelf helemaal niet meer hoe ze het interne vraagstuk van de vele nationaliteiten onder controle kon krijgen.

Jules Destrée

 België zelf was net opgeschrikt door de Lettre au Roi sur la séparation de la Wallonie et de la Flandre . Jules Destrée, de 49-jarige socialistische volksvertegenwoordiger en advocaat uit Charleroi, had die op 24 augustus 1912 over de hele (broadsheet)-voorpagina van de Journal de Charleroi laten publiceren. Het was één grote en schitterend geschreven aanklacht tegen de machtsovername van België door de katholieke Vlamingen (il nous ont pris la Flandre), met vooral de ene beoemde zin: Sire, il n’y a pas de Belges. Destrées conclusie: we moeten naar een séparation administrative van Vlaanderen en Wallonië. Hij gaf wel ruiterlijk tie geen flauw idee te hebben hoe men dat moest verwezenlijken.

 We weten vandaag dat Destrée die brief schreef als uitlaatklep voor ontgoocheling. Die was bij de Waalse socialisten en liberalen geëxplodeerd na de nederlaag van het liberaal-socialistisch kartel bij de parlementsverkiezingen van 2 juni 1912. Iedereen had verwacht dat die een einde zouden maken aan achtentwintig jaar katholieke regering, maar het tegendeel bleek waar: ze kwam er versterkt uit. Dat leidde in Henegouwen en Luik tot een week van stakingen. In Luik, op de place Verte, schoten de gendarmes  op 3 juni ’s avonds op de zoals altijd kokende demonstranten. Er vielen meteen drie doden. Een jongen van veertien werd ook getroffen door een kogel en overleed een maand later.

 In Charleroi wist Destrée de uitbarsting te kanaliseren. Hij riep het volk op om vooral de twee extra zetels te vieren die het kartel in die stad had gewonnen. En hij richtte de overblijvende druk naar de roep om een algemene staking voor algemeen stemrecht en vooral naar de eis van Waalse autonomie, los van het klerikale Vlaanderen.

 Destrée, die voor de verkiezingen tot de ministeriabelen behoorde, gebruikte dit ook als hefboom in Brussel. Op het hoofkwartier van de Werkliedenpartij in Brussel zwaaiden de Brusselse advocaat Emile Vandervelde en vooral de  Gentse gewezen notarisklerk Edward Anseele de plak. Gent en Brussel hadden de partij gesticht in 1885, zonder op de chaoten in Luik en Henegouwen te wachten. En Anseele beheerde een formidabele economische macht in de partij.

 Geen van beiden wensten een algemene staking. Destrée ging op 4 juni met de trein naar de hoofdstad met in zijn federatie gestemde resolutie voor een congres van louter Waalse socialisten op zak. En dus besloot de partij dan toch principieel tot een algemene staking, zij het pas na rijp beraad over zes maand.

 Dat was genoeg voor Destrée: hij had zich als spilfiguur geaffirmeerd, ook al was het project dat hij meer dan wie ook verdedigd had - het kartel met de liberalen - mislukt. Hij had zich ook als potentieel staatsman gedragen, door de onvrede in zijn eigen stad te kanaliseren en door het compromis in de partij te verdedigen. Hij ging nog even door, tot en met zijn Lettre ouverte van eind augustus. Maar dat was meteen ook het voorlopig slotakkoord van de opstoot van Waals separatisme. De gemoederen in Charleroi en Luik waren tegen dan duidelijk bekoeld. 

Koning Albert

 We weten ook hoe koning Albert reageerde. Die vernam het nieuws op alpinisme-vakantie in de Italiaanse Dolomieten (in het deel dat toen nog in Oostenrijk-Hongarije lag). Albert antwoordde aan zijn secretaris, Jules Ingenbleek in Brussel, die hem het artikel had opgestuurd: Tout ce qu’il dit est absolument vrai, mais il n’est non moins vrai que la séparation administrative serait un mal entraînant beaucoup plus d’inconvenients et de dangers de tout genre que la situation actuelle. (‘Alles wat hij - Destrée - zegt is absoluut waar. Maar het is niet minder waar dat administratieve scheiding een kwaad zou zijn dat veel grotere nadelen en gevaren zou opleveren dan de huidige situatie.’)

 Graaf Clary had het dus goed aangevoeld dat hierover bericht moest worden aan het thuisfront. Hij rapporteerde aan zijn baas, de 49-jarige graaf Berchtold, de minister van Buitenlandse Zaken (voluit: Leopold graf Berchtold von und zu Ungarnschitz, Fratting und Pullitz, uit een Moravisch geslacht). Al wie ooit al iets gelezen heeft over de diplomatieke crisis van juli 1914 – in Sleepwalkers bijvoorbeeld - kent die naam natuurlijk.

 Clary’s  brief is een goede analyse van de toestand van het communautaire dossier in België op dat moment – twee jaar voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De diplomaat las zijn Franstalige kranten, zeer zeker, zoals elke diplomaat, maar had duidelijk ook andere informatiebronnen. Zijn terminologie is wat wankel, zeker inzake het onderscheid tussen Fransen en Walen of Nederlanders en Vlamingen, en hij beschrijft Conscience als een dichter, eerder dan als schrijver. De rest is vrij correct, en geeft een goed beeld van hoe de communautaire verhoudingen in België in 1912 waren.

 Veel uitleg hoeft er niet bij. Het congres waar Clary het over heeft is het zogenaamd Nederlands Taal- en Letterkundig Congres waarvan er tussen 1849 en 1912 32 plaatsvonden. Dat van 1912 vond plaats in Antwerpen van 25 tot 29 augustus. Pol de Mont was voorzitter en Frans Van Cauwelaert hield de openingsspeech. 

 Tussen haakjes en onderlijnd heb ik de Duitse terminologie weergegeven van Clary, omdat ze zo wankel is. De andere citaten tussen haakjes zijn van hemzelf. Hier gaat-ie:

Brussel, 5 september 1912

 Vanuit een Europees standpunt bekeken is de veruit meest interessante kwestie in België ongetwijfeld het nationaal vraagstuk. Voor vijftig jaar bestond dat hier nauwelijks. Maar vandaag beroert het de gemoederen meer dan het antagonisme, dat in alle landen bestaat, tussen conservatieve, liberale en socialistische tendensen.

 Vroeger leefden de twee volkeren die het Belgisch koninkrijk bewonen vreedzaam naast elkaar. Dat waren de Franse Walen (französischen Wallonen) en de Vlamingen (Vlämen), die een Germaans dialect spreken dat identiek is aan het Plattdeutsch. 

 Dat ging hierop terug. De Vlamingen hadden in de 16de en 17de eeuw nog een uitgesproken nationaal bewustzijn. Maar ze hebben dat bijna volledig verloren door het contact met de vooral in de achttiende eeuw dominante Franse cultuur. Ze hebben zich vrijwillig laten verfransen, of, zoals de huidige Vlamingen dat zeggen, laten ‘verwaalsen’.

 Na het jaar 1848 ontwaakte het Vlaamse volk echter uit zijn lethargie. Het begon zich zijn roemrijk verleden te herinneren. Daartoe hebben verscheidene Vlaamse literatoren – onder andere de dichter Conscience, waarvan het standbeeld recent in Antwerpen is onthuld – door hun nationaal-patriottische geschriften en gedichten niet weinig bijgedragen.

 Deze Vlaamse Beweging (‘le mouvement flamand’) is door de katholieke regering van België gesteund geworden. Dat is omdat die in de grotendeels katholieke en conservatieve bevolking van de Vlaamse provincies haar grootste steun vindt. Daar waar de liberale partij van oudsher een dominante invloed in de Franse provincies van België had.

 De genoemde beweging heeft namelijk de jongste twintig jaar grote vooruitgang geboekt. Er is aan de Vlamingen de ene toegeving na de andere gedaan. Men kan eigenlijk zeggen dat ze vandaag, inzake het taalgebruik in de scholen, de rechtbanken, de correspondentie van de besturen, etcetera, zo goed als gelijkberechtigd zijn met de Franse Walen.

 Wat de Vlamingen nog missen, is een eigen universiteit. Er bestaan in België zoals bekend twee staatsuniversiteiten, in Gent en in Luik. Er zijn ook twee vrije universiteiten die niet onder staatstoezicht staan, in Brussel en in Leuven. Die zijn allemaal helemaal Frans.

 De Vlamingen verlangen nu dat de staatsuniversiteit in de Vlaamse stad Gent van een Franse naar een Vlaamse universiteit wordt omgevormd. Sedert twee à drie jaar wordt door de twee nationale partijen een bittere strijd om deze kwestie gevoerd.

 De Walen willen voor geen enkele prijs dit bolwerk van de Franse cultuur in Vlaanderen opgeven. Zij verzetten zich dan ook in alle heftigheid tegen dit project. De regering bevindt zich in dit verband in een moeilijke positie. Enerzijds vreest ze de steun van de Vlamingen te verliezen. Anderzijds wil ze de Walen niet van zich vervreemden.

 Mogelijk zal ze een middenweg inslaan, en de Franse universiteit van Gent uiteindelijk tot een tweetalige maken. Dat zou betekenen dat in die universiteit lessen in beide talen zullen plaatsvinden. Of een dergelijke toegeving de Vlamingen zal voldoen, is des te meer te betwijfelen, omdat in het nationaal vraagstuk de Vlamingen van alle partijen het vrij eens zijn.

 De Walen hebben aanvankelijk de Vlamingen (‘flamingants’) veracht en zich op alle mogelijke manieren vrolijk over hen gemaakt. Nu echter beginnen ze zich over deze problemen fel op te winden. Ze zoeken tegenmaatregelen om de voortgang van de ‘flamingants’ te bestrijden. Zo is onder meer met dat doel een organisatie gecreëerd (‘Société pour favoriser l’expansion de la langue française’), die een geweldige propaganda maakt voor de verspreiding van de Franse taal in België.

 Zeer verbitterd zijn de Walen over het overspoelen van de Franse provincies met Vlaamse ambtenaren. De beambten moeten immers in alle delen van het land, minstens toch vanaf een bepaalde graad, beide talen kunnen beheersen. Maar vermits alle min of meer opgeleide Vlamingen de Franse taal machtig zijn – terwijl nauwelijks wat Walen de moeite doen om de Vlaamse taal onder de knie te krijgen – is het gevolg dat de meest geschikte kandidaten voor de ambtenarencarrière eerder bij de Vlamingen dan bij de Walen te vinden zijn.

 Tot nog toe hoorde je vooral de Vlamingen over de ‘verfransing’ klagen. Nu beginnen de Walen de ‘vervlaamsing’ te vrezen. Een angst die nochtans niet gegrond schijnt. De Walen zullen nooit ‘vervlaamst’ (vlämisiert) worden. Wel staan ze op het punt hun tot nog toe uitgeoefende hegemonie in het land te verliezen.

 Enkele Walen verlangen nu, uit angst voor het oprukken van de Vlamingen, een ‘administratieve scheiding’ van het land. In hun projecten moeten de Waalse provincies helemaal in het Frans bestuurd worden, en de Vlaamse helemaal in het Vlaams.

 Een recent door de Waalse socialistische volksvertegenwoordiger Destrée aan koning Albert gerichte open brief heeft dat idee uitgewerkt. Het zal door de regering echter nooit aangenomen worden, want dat zou het begin van het einde van België inluiden. In dat geval zullen de Waalse landsdelen altijd maar dichter naar Frankrijk toeschuiven, en de Vlaamse provincies naar Holland of naar Duitsland.

 Ook de meeste Walen zullen de door de heer Destrée geuite meningen niet echt graag horen. De reden daarvoor is dat door administratieve scheiding (‘séparation administrative’) vele honderdduizenden Franse Vlamingen (französische Vlämen) die in de Vlaamse provincies wonen opgeofferd zouden worden. Zij zouden voor de Franse nationaliteit weer verloren gaan.

 Tegenwoordig is in Antwerpen een congres van Nederlandse en Vlaamse schrijvers en geleerden bijeen (‘Congres de langues et littérature néerlandaise’). Dat wil voor de belangen van zowel de Hollandse als de Vlaamse taal opkomen, en die laatste tegen de Franse taal in België verdedigen.

 Het hoofdthema van de discussie in de genoemde bijeenkomst was tot op heden het postulaat van de omvorming van de Franse hogeschool in Gent naar een Vlaamse universiteit. Er werd daar eenstemmig besloten deze ‘voor Vlaanderen rechtvaardige en absoluut noodzakelijke eis’ op elke mogelijke manier te steunen.

 Er werd ook over de ‘séparation administrative’ gedebatteerd. Het heeft vele kringen hier hoogst pijnlijk beroerd dat ook de Hollandse afgevaardigden zich ingelaten hebben met dit vraagstuk, dat een binnenlandse aangelegenheid van België betreft.

 Uit een statistiek die betrekking heeft op het Belgische taalvraagstuk leert men dat er na de in het jaar 1900 plaatsgevonden volkstelling 2.574.805 inwoners enkel de Franse taal machtig waren en 2.822.005 inwoners enkel de Vlaamse taal. Daarentegen waren er 801.587 personen die zowel Frans als Vlaams konden spreken.

 Gelieve, Uwe Excellentie, de uitdrukking van mijn diepste eerbied te aanvaarden.

(De drie genoemde brieven uit de zomer van 1912, van Clary, Destrée en koning Albert, zullen ook aan bod komen in mijn nieuwste boek, De Breuk, dat in het najaar bij Lannoo zal verschijnen. Het wordt een poging om de communautaire geschiedenis van België met enige afstand te beschrijven. Maar later meer hierover

De referentie die ik veertig jaar geleden van de microfilm noteerde is: Archief KU Leuven, Haus-, Hof und Staatsarchiv Wien, Politisches Archiv,, XXII, Belgien), Berichte 1912, Karton 62 - microfilm rol 284)

 24 april 2024

 Morgen vijftig jaar geleden ontwaakten de Portugezen met het nieuws van een militaire staatsgreep. Het werd een vreemd verhaal. Militairen die een eind maakten aan de dictatuur en aan een achterhaald en verkrampt kolonialisme. Het parfum van een vrolijke linkse ‘Anjerrevolutie’. De Amerikanen die nerveus werden. Finaal: de militairen, die graag wat langer hadden gebleven, die moesten wijken voor een normaal West-Europees democratisch bestel.

 Op donderdag 25 april 1975 ontwaakten de inwoners van het land met anonieme communiqués van de Portugese strijdkrachten op de radio. Die vroegen iedereen binnen te blijven, en van elk verzet af te zien. Tanks en troepen hadden in de loop van de nacht de voornaamste strategische punten – kruispunten, de omroep, de luchthaven, de regeringswijk – van Lissabon ingenomen.

 Ook in de steden van het noorden van het land gebeurde dat. Bevelen vanuit de regering in de loop van de nacht aan vermeend loyale eenheden om in het tegenoffensief te gaan bleven dode letter. Heel even, aan het einde van die donderdagnamiddag werd er geschoten door leden van de veiligheidspolitie, die eerst weigerden zich over te geven. Daar vielen de enige vier doden.

 Vanaf de eerste uren negeerden de inwoners van Lissabon met duizenden het bevel om binnen te blijven. Er groeide een uitgelaten sfeer. Vanaf de namiddag kwamen nieuwe politieke partijen tot leven, op vrijdagmorgen ook al de vijftig jaar verboden communistische en socialistische partij. Alle politieke gevangenen kwamen vrij, de censuur was opgeheven en er mochten weer vakbonden zijn.

Kermis

 Pas dan werd duidelijk dat generaal Antonio de Spinola het boegbeeld was van de staatsgreep. Dat was de adjunct-stafchef van het leger, en de voormalige gouverneur van de Portugese kolonie Guinee-Buissau. Die was in februari door premier Caetano, de opvolger van dictator Antonio Salazar, ontslagen. Spinola had een boek gepubliceerd waarin hij opriep een einde te maken aan de koloniale oorlogen.Dat was een mening die de meeste militairen deelden.

 Zij waren het zinloze en uitzichtloze bloedvergieten tegen rebellen in de kolonies, vooral Mozambique en Angola, beu. Vandaar de staatsgreep. Caetano zelf gaf zich op donderdagavond 25 april over. Hij mocht in ballingschap naar Brazilië vertrekken. Hij overleed er zes jaar later aan een hartaanval, in zijn woning in Copacabana.

 Inmiddels was het beeld rondgegaan van vrolijk vierende burgers die verbroederden met soldaten. Ze staken rode anjers in de loop van de geweren.  Dat is de bloem die je normaal aan de vooravond van 13 juni – de feestdag van Santo Antonio, de patroonheilige van Lissabon – aan je geliefde moet schenken.

 Een mei, voor het eerst in bijna een halve eeuw weer gevierd, bracht een miljoen mensen in de straten van de hoofdstad. Dra geraakten de verwachtingen, na zoveel decennia politieke diepvries, buiten controle. Portugal beleefde zijn zomer van een zalig zachte, geweldloze revolutie.

 Arbeiders in de fabrieken stuurden hun bazen de deur uit en namen het bedrijf over. Boeren confisqueerden de grond van hun landheren. Wijkcomités verdeelden leegstaande woonsten. Politie en gerecht waren ten prooi aan eindeloze discussies en stakingen. Nieuwe media zochten heel snel de grenzen van de vrije meningsuiting op, dus vooral naakt en sex in een door en door katholiek land. 

 Vanuit heel Europa stroomden sympathiserende studenten en jongeren toe, naar de zon van het zuiden uiteraard, maar ook met Fidel en Cuba in hun hoofd en al de linkse idealen die in die jaren na mei 68 de universiteiten van West-Europa domineerden.

 Achter die vrolijke kermis brandde echter meteen de machtsstrijd los. Spinola, een in wezen traditioneel-conservatieve 64-jarige officier met een grote monocle, werd op 15 mei formeel het nieuwe staatshoofd. Maar hij mocht op 30 september alweer opstappen. Het ging allemaal veel te snel voor de generaal, onder meer inzake de kolonies.

  Binnen het jaar schonken de opeenvolgende regeringen in Lissabon die allemaal hun onafhankelijkheid, om ervan af te zijn. In Angola en Mozambique ontbrandde een bloedige burgeroorlog, Guinee-Buissau zou van staatsgreep naar staatsgreep sukkelen. Oost-Timor werd eind 1975 veroverd en geannexeerd door buurland Indonesië, totdat het in 1999 dan toch zijn onafhankelijkheid herwon.

 Op 9 juli 1974 was de eerste regering van het nieuwe bewind – samengesteld uit de diverse politieke partijen, technocraten van het oude regime en militairen – uit elkaar gevallen. De politieke tegenstellingen lagen nu helemaal op straat. Weken van tegenstrijdige betogingen, stakingen en barricaden in de straten van Lissabon volgden elkaar op, totdat Spinola er de brui aan gaf. Hij zou op 11 maart 1975 nog een mislukte poging tot rechtse staatsgreep wagen. Hij vluchtte toen op zijn beurt naar Brazilië.

 Onder zijn opvolgers – nog steeds militairen – evolueerde het bewind verder naar links. Dat was onder druk van de revolutionaire stemming in de bevolking en de effecten van de economische crisis die heel West-Europa in 1974 teisterde. Een hele groep officieren steunde een linkse koers, onder hen de charismatische 38-jarige majoor Otelo Saraiva de Carvalho, die wat vage maoïstische sympathieën koesterde. Die had de staatsgreep van 25 april op het terrein georganiseerd. Inmiddels was hij aan het hoofd komen te staan van de legereenheden die de deficiënte politie moesten vervangen.

Kissinger

 Op 25 april 1975 vonden de eerste vrije verkiezingen in Portugal plaats, voor een grondwetgevend parlement. De sociaaldemocraten van Mario Soares wonnen met 38 % voor de centrumrechtse PPD met 26 %, terwijl de communisten van de Moskou-getrouwe Alvaro Cunhal op 13 % strandden. Desondanks ging die laatste steeds meer invloed op de vakbonden en op het regime uitoefenen, in regeringen waarin de militairen meer en meer de overhand kregen.

 De sluiting van de sociaaldemocratische krant Republica in juli 1975, onder druk van een staking van zijn werknemers en hun communistische vakbond, deed overal alarmbellen rinkelen. Niet in het minst in de westerse hoofdsteden. Spinola had de Amerikaanse president Nixon al in juli 1974 op de Azoren gealarmeerd inzake het risico op een evolutie naar communisme.

 Minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger liet zich tegenover Nixons opvolger, Gerald Ford, en diens Europese bezoekers, in het najaar herhaaldelijk sceptisch uit over de kansen om dat tegen te houden. Hij zag naast Portugal ook het prille democratische regime in Griekenland kwetsbaar voor een ommezwaai naar communisme.

 Hij zou daar vanaf 1975 Italië aan toevoegen, omdat de communistische PCI in dat land, in de regionale verkiezingen van juni bijna even groot werd als de christendemocratische DC (35 % tegenover 38 % van de stemmen). De communisten herhaalden dat bij de parlementsverkiezingen van juni 1976. Partijleider Enrico Berlinguer had zich inmiddels openlijk en herhaaldelijk gedistantieerd van Moskou en zich uitgesproken voor een normale deelname aan het parlementair democratisch proces.

 In juli 1976 kwam er in Rome een minderheidsregering van de DC tot stand onder leiding van allesfixer Giulio Andreotti. Die werd getolereerd door de PCI, op voorwaarde dat er naast besparingsmaatregelen ook sociale hervormingen zouden komen.  De architect van dat ‘historisch compromis’, DC-voorzitter Aldo Moro, werd echter op 16 maart 1978 ontvoerd door de extreem-linkse terreurgroep van de Rode Brigades. Nadat zijn lijk op 9 mei doorzeefd werd teruggevonden in de koffer van een Renault 4 in het centrum van Rome, en de PCI bij de parlementsverkiezingen van een jaar later een afstraffing kreeg van 4 %, kozen beide partijen, permanent onder druk van Washington en Moskou, weer aparte wegen.

 Kissinger zag dat allemaal niet graag, vanaf 1974 al. Hij twijfelde in Portugal vooral aan de sociaaldemocratische voorzitter Mario Soares: ‘Die is typisch voor het soort types dat Europa in rampspoed stort, goedbedoelend, vriendelijk, inefficiënt', zei hij. 'Hij heeft de ballen niet voor een gevecht … Hij zal altijd een dag te laat zijn of een speech houden op de verkeerde plaats.’

Breznjev

 Soares was een 50-jarige advocaat uit een vooraanstaande burgerlijke familie in Lissabon, die geschiedenis, rechten en filosofie gestudeerd had. Als student had hij onder meer les gekregen van leraar Alvaro Cunhal. Hij had gemiliteerd als communist, daarvoor vele malen in de cel gezeten. Hij was gefolterd geworden, verbannen geweest naar Sao Tomé, en finaal in Parijs terechtgekomen in de late jaren zestig.

 Anno 1970 was hij met enkele vrienden in de Franse hoofdstad de Portugese sociaaldemocratische beweging in ballingschap beginnen uitbouwen. Die werd in april 1973 met de hulp van de Duitse SPD in Bad Münstereifel tot partij omgevormd. Soares keerde als partijvoorzitter op zondag 28 april 1974 in het feestende Lissabon weer.

 Zijn sociaaldemocraten wonnen de verkiezingen voor een grondwetgevend parlement een jaar later. Maar ze werden uit de regering gehouden door de linkse militairen, met de steun van Cunhals communisten. Een sleutelfiguur in dat proces was de 53-jarige kolonel Vasco Gonçalves, die sinds juli 1974 de regering leidde. Hij was in de zomer van 1975 bezig banken, verzekeringen, de staalindustrie en het openbaar vervoer te nationaliseren.

 Op 29 mei van dat jaar had Vasco Gonçalves ook Gerald Ford in Brussel ontmoet. Hij legde hem, op aandringen van de Amerikaanse president, uit hoe hij het samenleven van democratie en militair bewind zag: ‘Het originele element aan ons systeem,’ zei hij, ‘is dat er een wetgevende vergadering zal zijn die verkozen is door het volk, in toevoeging van de assemblee van de Beweging van de Strijdkrachten.’

 ‘Maar wie controleert dan de regering?’, vroeg Ford. ‘De Raad van de Revolutie’, antwoordde Gonçalves, verwijzend naar het 15-koppig uitvoerend orgaan van de leger-assemblee, waarin uitsluitend officieren mochten zetelen. ‘Dat zal zo blijven gedurende de overgangsperiode die drie tot vijf jaar zal duren. Waarna we een nieuwe grondwet nodig zullen hebben, maar dat zal tijd vergen.’

 Tegenover de Duitse sociaaldemocratische bondskanselier Helmut Schmidt vroeg Ford diezelfde dag nog ‘hoe de Europeanen zouden reageren als de Azoren hun onafhankelijkheid ten opzichte van Portugal zouden uitroepen?’ Het was een scenario dat in Washington werd overwogen, voor de eilandengroep in het midden van de Atlantische Oceaan die sinds 1941 zo cruciaal was voor de militaire luchtverbindingen met Europa. De bondskanselier maande aan tot voorzichtigheid.

 Hij en zijn West-Europese collega’s – vooral dan SPD-voorzitter Willy Brandt, en de Britten van Labour, premier Harold Wilson en diens latere opvolger Jim Callaghan – hadden ook wel Gonçalves gesproken. 

En voor alle zekerheid ook met Leonid Breznjev, president en partijleider van de Sovjetunie.

 Britten en Duitsers hadden die met fluwelen handschoenen gewaarschuwd geen avontuur in Lissabon te beginnen. Ze leerden dat Breznjev de veiligheidsdiensten van zijn satellietstaten Roemenië en de DDR had uitgestuurd in steun aan de communisten in Lissabon. Maar op termijn liet Breznjev verstaan niet belast te willen worden met de economische steun voor een communistisch geworden en door het westen totaal geïsoleerde Portugal? Eén Cuba dat zwaar te onderhouden was, was hem al genoeg.

 Schmidt, Callaghan en ook toenmalig SPD-voorzitter Willy Brandt hielden nauw contact met hun wat aarzelende Portugese collega Soares. Ze bezorgden diens partij en de ermee gelieerde vakbond ruimschoots geld, harde Duitse marken, om de strijd aan te gaan. ‘Ik ben daar, ondanks de kritiek die er geweest is, nog altijd fier op,’ schreef Brandt later in zijn memoires, ‘zeker in een eeuw die niet bepaald zwanger was van een overaanbod aan Europese solidariteit.’

 Ook van Amerikaanse zijde kwam er in het najaar van 1975 financiële hulp, voor de rechtsere partijen PPD en CDS. Ambassadeur Frank Carlucci legde op 15 september aan Kissinger uit dat Soares wel degelijk de moeite was om in te investeren, maar zich liever niet aan Amerikaanse hulp wilde verbranden en voldoende had aan de Europese. Waarop de Harvard-professor toegaf dat Soares ‘het inderdaad wel wat beter doet de jongste maanden.’

Soares

 De finale machtsstrijd in Lissabon kwam er in het najaar van 1975. Het land verviel aan het eind van de zomer in anarchie. Er heerste een diepe economische crisis die nog versterkt was door de politieke chaos. Het bbp van Portugal kromp in 1975 met 15 %. De regering stond permanent onder druk van stakingen.

 Er was ook een machtsstrijd in het leger bezig om de sleutelposities bij een eventuele staatsgreep in te nemen. Dan, op 25 november, in een al dagen nerveuze sfeer, deden een aantal militaire eenheden, vooral paratroepen onder leiding van Otelo de Carvalho, een poging om de macht te grijpen in Lissabon en het zuiden van het land.

 Ze botsten echter op een beter voorbereide tegencoup onder leiding van luitenant-kolonel Antonio Ramalho Eanes. Die was tot dan een eerder anoniem lid van de Beweging van Strijdkrachten. Eanes kon rekenen op quasi alle legereenheden in het noorden van het land en ook verscheidene in en om Lissabon.

 Het noorden was een gebied van kleine landeigenaars, waar men niet gediend was met de nationalisering en herverdeling van de landbouwgrond, die vooral gericht was tegen het grootgrondbezit in het zuiden. Men was er dus veel minder enthousiast over de revolutie. 

 De confrontatie duurde een dag, en eindigde met drie doden en de arrestatie van de linkse putschisten, onder wie de Carvalho. Cunhal vaardigde al in de vooravond een persmededeling uit waarin hij alle partijleden opriep van ‘wanhoopsdaden’ af te zien.

 Tot op vandaag wordt er overigens, niet geheel ten onrechte, in Portugal gediscussieerd of de stuntelige linkse machtsgreep niet bewust uitgelokt is door provocaties van het rechtse kamp, om de staatsgreep die al lang voorbereid was door te kunnen voeren met een perfect motief. 

 Manuel Prado y Colon de Carvajal, de financieel beheerder van de Spaanse troonopvolger Juan Carlos, was op 3 november 1975 – terwijl in Madrid dictator Franco op sterven lag – bij Henry Kissinger om namens de prins een direct contact te leggen met Washington voor de spannende dagen die zich in november ook in Spanje aandienden.

 Terloops zei hij dat ‘we rechtstreekse informatie hebben dat er in de volgende twee weken een beslissend moment zal komen in Portugal’. Van rechts of van links, vroeg Kissinger, die blijkbaar niet op de hoogte was. ‘Van rechts,’, antwoordde Prado. Die had eerder ook de Franse president Valéry Giscard d’Estaing gezien. Hij signaleerde nu dat ‘Giscard aanvoelt dat Portugal op de weg zou kunnen zijn om zijn problemen op te lossen.’

 Vanaf dan kreeg de democratische beweging heel geleidelijk de overhand. Mario Soares en zijn sociaaldemocraten wonnen de eerste gewone parlementsverkiezingen op 25 april 1976 – zij het met 3 % minder dan een jaar eerder. De presidentsverkiezingen van 27 juni gaven Eanes 60 % van de stemmen, tegenover 16,5 % voor de tweede, de Carvalho.

 Het duurde nog vele jaren eer er enige regeringsstabiliteit intrad. En er bleef tot 1982 een militaire raad met een vetorecht op regeringsbeslissingen bestaan, naast de grondwettelijke verplichting om het socialisme na te streven. Maar de democratische verankering van Portugal stond na 1976 vast. 

 Soares zou in 1986, na de tweede termijn van Eanes, de eerste burgerlijke president van Portugal worden, ook voor twee termijnen. Op 28 maart 1977 had hij als eerste minister Portugals aanvraag tot lidmaatschap van de Europese Economische Gemeenschap in Brussel ingediend.

 19 april 2024

 Vijftig jaar geleden was democratie in Europa een zeldzaam regime. Vanuit Brussel bekeken lag de buitengrens van de democratie 400 km oostwaarts, dwars door Duitsland, en duizend kilometer zuidwaarts, aan de voet van de Pyreneeën. Maar plots begon de bevrijding van Zuid-Europa van zijn oude grauwe dictaturen. Eind april 1974 in Portugal, vier maand later in Griekenland, eind 1975 in Spanje. Die evenementen kleurden de politieke invulling van mijn studentenjaren. Vandaag en donderdag dus een terugblik op die dagen, toen de zon in het zuiden opkwam.

 Vijftig jaar geleden waren staten waar er een vreedzame afwisseling van de macht kon plaatsvinden via vrije verkiezingen een absolute zeldzaamheid. In de wereld vond je die in de Verenigde Staten, Canada, Israël en een groot stuk van West-Europa.

 Daarbuiten hadden India en Japan relatief vrije verkiezingen, al had in beide landen de dominante partij sinds 1945 nog geen enkele keer de macht moeten afstaan. Overal elders waren er dictaturen, in een wereld overigens die, buiten het Westen, homogeen straatarm was. China had net weer één van zijn communistische massaslachtingen achter de rug, met miljoenen doden.

 Op 25 april 1974 maakte paradoxaal genoeg een staatsgreep van linkse militairen een einde aan de dictatuur. Vier maanden later zakte de militaire junta in Griekenland in elkaar. In november 1975 overleed Francisco Franco, de dictator die ruim 36 jaar voordien na een uitermate bloedige burgeroorlog in Spanje de macht had gegrepen. De grens van de democratie zou zich in de jaren nadien moeizaam verleggen naar het midden van de Midellandse Zee.

Griekenland

  De burgeroorlog in Griekenland was in het voorjaar van 1947 de aanleiding geweest voor de Amerikaanse president Harry Truman en zijn minister van Buitenlandse Zaken, generaal George Marshall, om de nieuwe mogendheid Amerika na vele aarzelingen volop te engageren in Europa. Het nam er de rol van het uitgebluste Britse Empire over.

 Griekenland had sinds de start van de eerste Balkanoorlog in 1912 – waarin het Kreta, Epirus en Macedonië verwierf - alle mogelijke plagen van de twintigste eeuw in Europa over zich gehad. De plastische beschrijving door Truman voor het Congres van een diep verdeelde, vernietigde, getraumatiseerde en hongerende natie van 7 miljoen inwoners was niet eens overdreven.

 Er was toen net, eind 1946, een nieuwe burgeroorlog op gang gekomen. Enkele tienduizenden communistische oud-weerstanders poogden het noorden van het land in handen te krijgen. Hun wapens kregen ze bij mondjesmaat van Stalin, de leider van de Sovjetunie. Die liet hen echter ook verstaan dat hij Griekenland als het jachtterrein van Britten en Amerikanen beschouwde.

 Ze kregen vooral hulp van de Joegoslavische communistische leider Josip Broz , bijnaam ‘Tito’. Die poogde zich op te werken tot de sterke man van de Balkan. Toen hij, precies daarom, in februari 1948 in botsing kwam met Stalin, kozen de Griekse communisten toch voor Moskou. 

 De regering in Athene, rechtgehouden door de Amerikanen, en het Griekse leger konden met de betere wapens vanuit Londen en Washington de rebellie tegen begin 1949 onschadelijk maken. De westerse schenking van de Dodekanesos-eilandengroep rond Kos en Rhodos, die Italië in 1912 op het Ottomaanse Rijk had veroverd maar nu moest afstaan, verhoogden het nationaal prestige van de winnaars in Athene.

 Tegen dan waren er minstens 150.000 mensen gesneuveld. Er volgde, tot begin van de jaren zestig, een stevige repressie onder de verliezers, met vele tienduizenden arrestaties en duizenden executies. Permanente folterpraktijken en heel breed geïnterpreteerde inbeslagnames van eigendommen van veroordeelden bleven nog lang aan de orde van de dag.

 De Griekse samenleving bleef op de oude leest geschoeid. Er was een kleine geprivilegieerde elite, die voor de zekerheid altijd voldoende deviezen in het buitenland behield. Er was nog veel grootgrondbezit, vooal in handen van een onaantastbare Grieks-orthodoxe staatskerk. Er was een reactionaire monarchie en een sterk en volledig autonoom leger. Dat laatste motiveerde zijn grote beslag op het overheidsbudget met de aloude Turkse vijand. Iedereen deelde, van hoog tot laag, in de corruptie, de plantrekkerij, het permanente doen-alsof.

 Gaandeweg groeide toch een zekere burgerlijke invloed, onder de regering van Konstantinos Karamanlis. Dat was een conservatieve, uit Macedonië afkomstige advocaat, die in 1955, op zijn 48ste, een eerste maal premier kon worden. Hij versnelde de door de Amerikanen al zachtjes op gang gebrachte modernisering van het land.

 Griekenland was in 1952 lid geworden van de Navo. Het zou, na een eerste aanvraag in 1958 en stevige diplomatie van Karamanlis, in 1962 als geassocieerd lid aanvaard worden in de Europese Economische Gemeenschap. Het perspectief heette volwaardig lidmaatschap in … 1984. De voorloper van de Europese Unie zou de volgende tien jaar ook financiële hulp aan Athene leveren.

 In juli 1963 kwam de premier, van wie het aanzien al tanende was, in botsing met de zieke en autoritaire koning Paul. Twistpunten waren minder privilegies voor de monarchie, en meer controle op het leger.  Karamanlis vertrok in ballingschap naar Parijs. Bij verkiezingen in november won PASOK, de nieuwe linkse partij van Georgios Papandreou. Dat was een 75-jarige veteraan van de Griekse politiek, die kortstondig de eerste premier na de Bevrijding van de nazi’s in oktober 1944 was geweest.

 Papandreou wilde een gematigd progressieve koers varen. Maar dat was andermaal teveel voor de nieuwe koning, Konstantinos II, en vooral ultrarechtse kringen van officieren. In juli 1965 stuurde de vorst hem de laan uit. Er volgden twee jaren van onstabiele regeringen, en uiteindelijk nieuwe verkiezingen, die op 26 mei 1967 moesten plaatsvinden.

Kolonels

 Net vijf weken voordien, in de nacht van zaterdag 20 op zondag 21 april 1967, greep een groep militairen de macht. Ze werden aangevoerd door brigadier-generaal Stylianos Pattakos, die de tank-opleidingsschool aan de rand van Athene leidde, en twee kolonels. Eén van die laatsten, de 48-jarige Georgios Papadopoulos, zou spoedig de leiding van het regime nemen.

 Pattakos zorgde ervoor dat zijn tanks die nacht de belangrijkste kruispunten in Athene konden bezetten. Andere legereenheden gingen over tot arrestaties van politieke en andere prominenten, ook van leger-opperbevelhebber Grigorios Spandikakis. De drie coup-leiders wisten die laatste te overtuigen een bestaand plan operationeel te maken, dat voorzag in de overname van het land door de militairen. Tegen de ochtend hadden ze Griekenland zo goed als in handen. De Griekse omroep speelde enkel nog militaire muziek, afgewisseld met aankondigingen van het nieuw bewind.

 Tienduizenden verdwenen in de gevangenissen. De meesten kwamen snel weer op vrije voeten. Maar ongeveer 6000 bleven als (echte en vermeende) communisten gebrandmerkt. Het ‘kolonelsregime’, zoals het dra werd genoemd, vermeed ditmaal de executies. Maar onmenselijke gevangenisomstandigheden, onteigeningen, en vooral gesofisticeerde foltertechnieken werden opnieuw legio.

 Toen de actrice en zangeres Melina Mercouri in de zomer van 1967 in de Verenigde Staten een campagne tegen het regime opstartte, ontnam Pattakos, inmiddels minister van Binnenlandse Zaken, haar het staatsburgerschap. Hij liet al haar bezittingen in Athene in beslag nemen. Mercouri reageerde: ‘Ik ben Grieks geboren en zal altijd Grieks blijven, Pattakos is fascist geboren en zal altijd fascist blijven.’

 De componist Mikis Theodorakis, communist en in 1964 beroemd geworden door de muziek van de film Zorba de Griek, beleefde drie jaar lang de gevangenissen en het huisarrest van de kolonels. In 1970 lieten die hem onder internationale druk in ballingschap vertrekken.

 Koning Konstantinos bezorgde het regime op 21 april 1967 na enig aarzelen zijn goedkeuring. Zijn biechtvader gaf Papadopoulos namens de kerk de zegen, waarvoor die hem beloonde met een benoeming tot aartsbisschop. Het regime zou de vorst nadien vooral negeren. De koning organiseerde daarom een tegen-staatsgreep in Thessaloniki op 13 december 1967, die echter deerlijk mislukte. Konstantinos en zijn familie vlogen daags nadien naar Rome. Hij zou nooit meer terugkeren.

 Washington had initieel aarzelend gereageerd op de coup. Maar toen zes weken later Griekenland als luchtsteunpunt onontbeerlijk werd voor de eventuele hulp aan Israël in de Zesdaagse Oorlog (van 5 tot 10 juni 1967), gingen de VS het regime steunen. Pogingen van Europese leden om Griekenland uit de Navo te gooien, botsten op een Brits en Amerikaans veto. Onder druk van Nederland en de Scandinavische landen trad Athene eind 1967 wel uit de Raad van Europa. De Europese Commissie schortte voor 1968 haar financiële hulp op.

  Investeerders en toeristen keerden na de initiële verbazing dra weer. Economisch ging het de kolonels voor de wind, zolang ook elders in Europa de hoogconjunctuur aanhield. Mentaal draaide het regime de klok helemaal terug. Het zuiverde universiteiten en scholen van te vernieuwende professoren en leraren. De minirok en het Beatles-kapsel (haargroei bij mannen die ook het bovenste stuk van de oren bedekt) waren voortaan verboden.

Portugal

 Die verstikkende sfeer van dorpscultuur van anno 1900 kenden de Portugezen al veel langer. In 1926 had een militaire staatsgreep een einde gemaakt aan de chaotische jaren van de eerste republiek na de val van de monarchie in 1910. Maar ook de militairen kregen geen stabiliteit in het zes miljoen inwoners tellende straatarme land.

 In 1928 dreigde het bankroet. De nieuwe president, een generaal, bood daarop de 39-jarige Antonio de Oliveira Salazar de portefeuille van Financiën aan. Dat was een professor in de economie aan de universiteit van Coimbra. Hij was de zoon van een kleine landeigenaar uit de streek die dankzij een studiebeurs rechten had kunnen studeren. Salazar had schitterende resultaten behaald die hem de benoeming aan de universiteit opleverden. De professor was diep katholiek, conservatief en ascetisch.

 Hij vroeg volmachten voor hij zijn benoeming aanvaardde. Daarna saneerde hij de financiën, werd hij populair. Hij promoveerde in 1932 tot premier.  Salazar zou die functie 36 jaar blijven uitoefenen, altijd in cumul met Financiën, vaak ook met andere portefeuilles. Hij dwong Portugal, zich beroepend op pauselijke encyclieken, een eenpartijstaat op, de Estado Novo, een autoritaire versie van reactionair katholicisme.

 De ultieme verzekering daarachter was een versterkte politie, die genadeloos optrad tegen politieke tegenstanders. In alles was dit de dictatuur van één man, die allen die hem gekend hebben als een briljante conservatief omschrijven. Salazar was er op uit de in zijn ogen vele kwalen van de moderne wereld uit Portugal te houden. Daartoe rekende hij het ongebreideld kapitalisme, het communisme, maar ook het in zijn ogen te volkse fascisme. Geleerd uit de politiek chaotische jaren van zijn jeugd wou hij vooral depolitiseren.

 Met het wijzigen van de achterhaalde maatschappelijke structuren van een arm en achterlijk land was hij niet gehaast, ook al loodste hij het in de Navo, de OESO, en de Europese Vrijhandelsorganisatie EFTA. Hij heeft zich zo lang kunnen handhaven, omdat hij stabiliteit bracht en niemand hem ooit van enige corruptie of verrijking heeft kunnen beschuldigen. Het maakt dat hij ook vandaag nog een vrij goede reputatie geniet in zijn land.

 Eén van de dingen die Salazar onveranderd wou houden was Portugals nog aanzienlijk koloniaal imperium, ook toen de dekolonisatie ca 1960 wereldwijd in een stroomversnelling trad. Het onafhankelijke India veroverde eind 1961 in twee dagen de 451 jaar oude Portugese kolonie Goa, ten koste van vijftig doden. De eerste minister zette van dan af volop in op de militarisering van de andere kolonies – Angola, Mozambique, Guinée-Bissau. De prijs bestond uit steeds hogere defensie-uitgaven en langere dienstplicht voor de slecht betaalde rekruten en soldaten.

 Toen Salazar in augustus 1968 getroffen werd door een beroerte – hij was toen 79 en zou twee jaar later sterven – volgde Marcelo Caetano hem op. Dat was de 62-jarige rector van de universiteit van Lissabon. Die had in de jaren veertig en vijftig een tijdlang als tweede man van het regime gegolden. Hij deed zijn best wat kleine openingen te creëren, maar het was allemaal te laat. De wereld kwam eind de jaren zestig nog veel meer in beweging dan voorheen. De herinnering aan de politieke chaos van veertig jaar eerder was als motief voor een verstikkende stabiliteit en een politiestaat al lang vervlogen.

Spanje

 Spanje, dat zo’n 25 miljoen inwoners telde in 1936, was een ander verhaal, veel bloediger ook. Als grootmacht was het in verval sinds de dynastie van de Austrias (met onze Karel V en Filips II) tussen 1520 en 1630 de economische opbloei van Castilië en zijn nieuwe kolonies opgesoupeerd had in eindeloze oorlogen elders op het continent.  Wat overbleef van zijn koloniaal rijk verloor het in een kort conflict met de Verenigde Staten om Cuba en de Filippijnen in april 1898. Daarin schoten de Yankees zowat de hele Spaanse vloot naar de haaien.

 Zoals Portugal en Griekenland was Spanje nauwelijks beroerd door de Industriële Revolutie. De nog steeds machtige kasten van het Ancien Régime en het uitgebuite volk stonden er tegenover elkaar, met daartussen een uitermate bescheiden middenklasse.  Bij het volk domineerden de boeren en landarbeiders. De kleine concentraties aan arbeiders in onder meer Barcelona, Baskenland en vooral de mijnen van Asturië zochten soelaas in de armen van de meest radicale socialisten.

 Het culmineerde, zoals in Portugal, in politieke chaos in de jaren twintig en dertig, vaak gepaard gaande met explosies van geweld. Er kwam, tussen 1923 en 1930, een eerste rechtse dictatuur tot stand, onder generaal Miguel Primo de Rivera. Na de val van de monarchie in 1931 en vijf nieuwe chaotische jaren begon op 17 juli 1936 een staatsgreep van een groot deel van het leger. Daar zette zich na enkele maanden de amper 44-jarige generaal Francisco Franco (foto) als leider door.

 Franco was de tweede zoon uit een familie van marine-officieren in El Ferrol, in het uiterste noordwesten van Galicië. De klap van 1898 dwong hem een voorgeprogrammeerde carrière bij de marine in te ruilen voor het landleger. Hij zou dra opvallen, als organisator en strijder, in de oorlog die Spanje vanaf 1909 aanging om de controle van het tot dan onverkende Rifgebergte in Noord-Marokko. In 1916 liet hij bijna het leven, toen een schot hem in de lever trof, maar hij herstelde. In 1926, 34 jaar oud, promoveerde hij tot de jongste generaal ooit van het Spaanse leger.

 Franco had op verre na niet het intellect van Salazar. Zijn kleine gestalte (1m64), zijn falsetto-stem, zijn kepietje van de koloniale strijdkrachten, zijn snorretje, zijn te hoge laarzen en dra ook een zekere corpulentie maakten hem tot geliefkoosd doelwit van karikaturisten. Maar hij had een ijzeren zelfdiscipline en buiten de oorlog een voorzichtige en wantrouwige natuur,

 Beide waren gekneed door een vereerde, gedecideerde en strenge moeder, die de vele slippertjes van haar man stoïcijns negeerde.  De kleine jonge Franco was vooral verschroeiend ambitieus, en goed in zelfpromotie. Zijn echtgenote vanaf 1923, de dochter van een vooraanstaande advocaat in Oviedo, zou hem in beide trekken nog aanmoedigen.

 Als generaal werd hij in oktober 1934 de verantwoordelijke voor het bloedig neerslaan van een opstand van de woelige mijnwerkers in Asturië. Hij liet daar ongeveer 1500 doden achter. Hij was meteen bekend, net als zijn conservatieve voorkeuren voor kerk, leger en monarchie. Zo geraakte Franco, toen begin 1936 het geweld in het land overal uit de hand liep, betrokken bij de samenzweerders die het hele leger wilden inzetten om een einde te maken aan de chaotische democratie van de vijf jaar oude Tweede Republiek.

 Van in de eerste dagen van de staatsgreep van juli 1936 was het militair overwicht van het leger duidelijk. Dat werd later nog versterkt door de forse steun – onder meer met vliegtuigen - vanwege Mussolini’s Italië en Hitlers Duitsland. Daartegenover kregen de sowieso al verdeelde Republikeinen enkel wat hulp van 15.000 buitenlandse vrijwilligers en wat wapens van Stalin, die de Republiek zijn totalitaire praktijken oplegde. Toch duurde het nog bijna drie jaar eer de burgeroorlog, na de val van Madrid en Barcelona begin van dat jaar, bezegeld werd met het zegecommuniqué van generallissimo Franco op 1 april 1939.

 Er waren toen een half miljoen mensen gesneuveld, waarvan slechts de helft op het slagveld. Nog eens zoveel Spanjaarden vluchtten het land uit. Bovenal werd de Spaanse Burgeroorlog bekend om zijn systematische gruwelpraktijken. Daarvan was het door Picasso vereeuwigde brutale Duitse bombardement op het Baskische Guernica (26 april 1937, een duizendtal doden) nog een kleintje. Gedurende drie jaar maakte geen van de strijdende partijen krijgsgevangenen. Aan de terechtstelling van grote groepen tegenstanders gingen vaak de meest perfide en sadistische voorbereidingen vooraf, versterkt door het overmatig gebruik van drank.

Opus Dei

 Na Franco’s triomf in de Paasweek van 1939 liet het regime nog minstens 50.000 al dan niet vermeende tegenstanders genadeloos executeren. Graaf Ciano, Mussolini’s minister van Buitenlandse Zaken, schatte tijdens een bezoek in juli 1939 het aantal terechtstellingen per dag op 250 in Madrid en 150 in Barcelona.

 Officieel gebeurde dat allemaal na veroordeling door het gerecht, maar gezien de aantallen laat zich raden hoe. Zelfs SS-baas Heinrich Himmler, op bezoek in Madrid in 1940, signaleerde Franco zijn verbazing over zoveel brutaliteit. Hij suggereerde dat de gevangenen nuttiger konden zijn als uitgebuite arbeidskrachten bij de wederopbouw.

  Spanje begon aan een ijstijd van twintig jaar, met een totalitair en repressief regime rond Franco, dat internationaal geïsoleerd stond. Intern herstelde het zowat het Ancien Regime en bestuurde het een hongerend en straatarm land. Emigratie – vooral naar Latijns-Amerika – vormde er het beste perspectief.

 Om en bij de 200.000 Spanjaarden zouden in de jaren veertig aan honger zijn gestorven. Willy Vandersteen vertelde in zijn Suske en Wiske-verhaal over De Stierentemmer in 1950 nog hoe de primitieve wegen in de Spaanse bergen geteisterd werden door roversbenden.

 Pas aan het einde van de jaren vijftig doorbrak Washington dat isolement, in ruil voor drie luchtmachtbasissen en één voor de Navy. Franco zelf, dan al de 65 voorbij, begon het dagelijks regeren steeds meer over te laten aan conservatieve technocraten, die geschoold waren in Opus Dei.

 Dat was een elitair katholiek diep-conservatief genootschap, ontstaan in Spanje in 1928 en erkend door het Vaticaan in 1950. Vanwege zijn regels van geheimhouding noemden de rivaliserende jezuïeten – op wiens vroegere aanpak het Opus geïnspireerd was – de organisatie smalend ‘een vorm van christelijke vrijmetselarij.’

 Onder hun impuls werd Spanje rijp gemaakt voor binnen- en buitenlandse investeringen, in een industrie met goedkope arbeidskrachten en met het toerisme als speerpuntsector. Tegen het eind van de jaren zestig werd het zelfs mogelijk bikini's te gedogen op de stranden. Spanje schakelde zich ook geleidelijk in de internationale handel in, met zelfs een eerste, afgewezen verzoek tot lidmaatschap van de EEG in 1962.

 Vooral in de noordelijke kustgebieden en Catalonië drong zo dan toch de twintigste eeuw binnen, via een stroom van buitenlandse bezoekers. Zelfs vele van de conservatieve technocraten van het regime begonnen aan het eind van de jaren zestig te vermoeden dat de aanpak van de bejaarde generallissimo stilaan zijn tijd gehad had.

 (Deel II, over de Anjerrevolutie in Portugal, volgt op 25 april. In de zomer zullen we ook aandacht besteden aan de val van de Griekse kolonels)

`1 april 2024

 Eind 1921, enkele maanden voor zijn dood, schreef de 85-jarige katholieke conservatieve Belgische politicus Charles Woeste de laatste hoofstukken van zijn omvangrijke memoires. Daar staan ook passages in over het verval van de politiek. Die klinken 103 jaar later nog altijd alsof ze vandaag geschreven werden. En ook elders in die vergeten tekst kan men wijze lessen over politiek en samenleving vinden.

 Charles Woeste (foto: de cover van Le Patriotte Illustré bij zijn dood in april 1922) kennen we – voor zover we hem nog kennen – als de oerconservatieve politicus en tegenstander van Pieter en priester Daens, in beide meesterwerken: het boek van Louis Paul Boon en de verfilming daarvan door Stijn Coninx (waar Studio 100 dan nog een succesrijke musical van heeft gemaakt). Coninx deed hem overigens grotendeels recht door Woeste ook als een geslepen en sluwe intrigant op te voeren met een heel groot netwerk dat hij handig voor zijn eigen belangen kon inzetten, tot de paus in Rome toe.

 Woeste was echter niet voor niets de politicus die de Belgische politieke scene van 1884 tot 1914 domineerde. In elk parlement is het grootste plezier voor een verslaggever de (schaarse) toespraken te beluisteren van sprekers die met goede dossierkennis, ijzeren logica en retorisch talent een onzeker debat een andere richting kunnen uitsturen. Als je zijn interventies in de Kamer vandaag erop naleest – en vooral het vervolg van de debatten nadien – is het duidelijk dat Woeste ook zo iemand was.

 Zijn memoires, drie delen dik, getuigen daar eveneens van. Woeste was een begenadigd schrijver en polemist, hield zich heel zijn leven lang bezig met het uitgeven en vullen van de vele tijdschriften met lange artikels waarvoor de mensen toen nog de tijd vonden om die te lezen. Zijn memoires leveren het getuigenis van een ijdel man, maar ook van een scherpzinnig analyst en van een politiek strateeg, die heel goed wist wanneer hij in de contramine moest gaan en wanneer hij zich moest inhouden. Zijn portretten van mede- en tegenstanders zijn even genadeloos als realistisch.

Graaf

 Woeste was de zoon van een Duitse immigrant die als protestant Brussel boven het Rijnland had verkozen. Zijn moeder was Belgisch en katholiek. Gezette burgers, zeg maar, die hun zoon naar het atheneum van Brussel stuurden, en naar de universiteit van Brussel, om er advocaat te worden. Edmond Picard was een medestudent. Woeste bekeerde zich op zijn 15de tot het katholicisme en zette zich van dan af in als verdediger van kerk en hiërarchie, zonder daarom ultramontaan te worden, dus in de beste traditie van het vrij liberaal Belgisch katholicisme.

 Hij werd een succesvol zakenadvocaat en pleiter bij Cassatie. Sinds 1874 wasvolksvertegenwoordiger voor Aalst, wat hij 48 jaar zou blijven. Zijn ministerschap was kort, vier maanden in 1884, omdat Leopold II de katholieke regering als te radicaal ontsloeg na wat liberale rellen in Brussel. De koning had de liberale oppositie nodig om zijn benoeming tot koning van Congo-Vrijstaat goed te keuren.

 Woeste, 47 op dat moment, revancheerde zich door organisatie in de katholieke rangen te brengen, zodat de fractie wat beter de koninlijke invloed kon inperken als die inging tegen de belangen van de achterban. Maar vanaf het midden van de jaren negentig werd hij de vertrouwensman van de even conservatieve Leopold II, die hij ook in diens Congolese avonturen en schandalen afdekte tegen August Beernaert.

 Beernaert, een veel meer wereldse en modern denkende heer als Woeste en een even succesvol advocaat, was de regeringsleider geweest van 1884 tot 1894. Hij had toen de koning aan zijn Congo geholpen, maar begreep na 1900 dat die toestand onhoudbaar werd, toen de internationale kritiek losbarstte. Beernaert zou ook de meer progressieve christendemocraten onder de katholieken steunen, omdat die de partij een toekomst konden verzekeren onder het algemeen stemrecht.

 De eeuwige rivaliteit tussen de partijgenoten Woeste en Beernaert is één van de meest legendarische uit de Belgische politieke geschiedenis. Woeste werd door Leopold II beloond met de titel van graaf, een eer die de vorst Beernaert duidelijk niet gunde. Die won wel de Nobelprijs voor de Vrede voor zijn werk inzake bemiddelingstechnieken tijdens de Vredesconferenties van Den Haag anno 1900. Beernaert overleed in 1912.

Kalevoet

 Charles Woeste huwde op zijn 29ste met Marie-Louise Greindl, de dochter van een Brusselse generaal en vrijmetselaar, die na een kortstondig ministerschap op Oorlog in de laatste unionistische regering van Pierre de Decker (1855-57) door koning Leopold I tot baron was gemaakt. Het echtpaar kreeg zeven kinderen. 

 Ze woonden in de winter in de Napelsstraat 19 in Elsene, in een burgerhuis met koetsportiek dat er nog staat, wat vervallen en met een versleten gedenkplaat die aan Woeste herinnert. Dat huis ligt vlak achter de (kleine) ring, op twintig minuten wandelen van zowel het Justitiepaleis als het Parlement. In de zomer verbleven de familie Woeste  in een klein kasteeltje met een groot domein in het zuiden van Ukkel, wat nu het Brussels natuurdomein Kinsendael is, niet zo ver van het station van Kalevoet.

 De eerste twee delen van zijn memoires, die vijf en tien jaar na zijn dood verschenen, zijn dikke volumes die over de hele periode tussen 1870 en 1914 handelen. Ze zijn onmisbare lectuur voor wie de politieke geschiedenis van die tijd wil begrijpen. In 1937 verscheen een laatste en veel korter deel, over de jaren 1914-1921. De hoofdstukken daarvan zijn apart geschreven, telkens weer als aanvulling, en met vermoedelijk telkens in het achterhoofd dat dit zijn laatste tekst kon zijn. Hij kon het schrijven duidelijk niet laten. De laatste bladzijden gaan over december 1921. Woeste stierf op 5 april 1922, beloken Pasen, 85 jaar oud.

 Hij gold natuurlijk in de revolutionaire tijden van het einde van de Eerste Wereldoorlog helemaal als dépassé. De nieuwe koning Albert, die komaf wou maken met de al dertig jaar oude politieke dominantie van Woestes katholieken voor 1914, raadpleegde hem niet eens toen hij op het kasteel van Loppem bij Brugge tussen 13 en 15 november een driepartijenregering samenstelde. Daarin duidde de vorst zelf nieuwe leiders voor de katholieken aan en legde hij het algemeen enkelvoudig stemrecht op zonder de noodzakelijke grrondwetsherziening.

 Woeste zou nog een paar keer in de Kamer wat scherpe salvo’s afvuren op de zo ontstane regering. Maar ook uit zijn memoires blijkt dat hij doorgaans op compromissen aanstuurde met wat hij overduidelijk als de nieuwe realiteit beschouwde. Hij was nooit het type geweest dat een oorlog startte die hij niet kon winnen. Inmiddels de tachtig voorbij, kon of wou hij duidelijk ook niet meer de arena in, waarin hij zolang een echte vedette was geweest.

Staatsfinanciën

 Toch willen we uit zijn laatste memoires drie passages aanhalen, die veel minder op politieke feiten uit die laatste jaren slaan, dan wel met zijn gebruikelijke scherpte zijn geschreven en nog vandaag actueel klinken. In het eerste fragment, uit het jaar 1920, beschreef Woeste de in zijn ogen chaotische aanpak die gegroeid was in het beheer van de staatszaken, door het ontstaan van coalitieregeringen:

 Terwijl de politieke agenda beheerst werd door de grondwetsherziening, diende de regering een overvloedig aantal wetsontwerpen in. Het Parlement kreeg amper de tijd ze te lezen. Vele ervan werden in zekere zin met de ogen dicht goedgekeurd. Daarbij wil ik speciaal de nieuwe wetten op de huur vermelden… Daarin stonden de eigenaars en de huurders tegenover elkaar. De socialisten wilden de huurders bevoordelen. Maar ze waren tegelijkertijd op hun hoede voor de kleine eigenaars. Om aan alle belangen iets te geven werden we verplicht allerlei incoherente bepalingen goed te keuren.

 Een ruime plaats in de parlementaire debatten kregen ook de wetten op de lastenverhogingen. Eerste minister Leon Delacroix had eigenlijk onmiddellijk bij zijn aantreden het land moeten waarschuwen dat besparingen noodzakelijk waren, omdat er in de Financiën van de Staat geen enkele ruimte meer was voor vrijgevigheid. Niets daarvan echter.

 Ongetwijfeld heeft hij op een vage manier zijn collega’s verwittigd dat men maat moest houden in de uitgaven. Maar van alle kanten eiste men schrikwekkende verhogingen van de lonen. Er vond in dat verband een constante wedijver plaats waarbij de verwachtingen in buitengewone proporties werden overtroffen. En eens men de eerste toegevingen had gedaan, dacht men niet de nieuwe te kunnen ontwijken, die zich elke dag aandienden.

 De leden van de Kamers gaven het slechte voorbeeld. Ze keurden voor zichzelf een jaarlijkse vergoeding van 12.000 frank goed, waartegen ik heb geprotesteerd en gestemd. De ministers hadden het voorbeeld gegeven door zichzelf 30.000 frank toe te kennen, met bovenop 9000 frank representatiekosten en een dure automobiel, allemaal bovenop de parlementaire vergoeding overigens.

 Uiteindelijk kwam premier Delacroix toch met een ‘budget in evenwicht’ op de proppen. Het bleek een fictie. Want enkele weken later al verklaarde de nieuwe minister van Oorlog, Janson, dat de regering tegen 31 december 4 miljard frank moest vinden om de uitgaven te dekken, en dat ze die niet had.

 Delacroix greep dan maar naar nieuwe belastingwetten. Maar hij ondervond de grootste moeilijkheden om de nieuwe wetgeving op de inkomsten uit te werken. Die wet was, zogezegd omdat ze urgent was, heel snel gestemd geweest aan het einde van de parlementaire zittijd van 1919. Maar de regering begreep snel dat, zoals ze was opgesteld en goedgekeurd, ze nauwelijks in de praktijk te brengen was. Ze diende dan maar een aanvullende wet in en liet die stemmen, niet zonder dat er weerstanden ontstonden. En toen de uitvoeringsbesluiten moesten worden opgesteld, rezen nieuwe moeilijkheden …

Massawraak

 Een herkenbaar verhaal, toch? Ook al is het ruim een eeuw oud. Heel interessant is ook de passage waarbij Woeste de sfeer beschreef onmiddellijk na het einde van de oorlog, in de winter van 1918-19 en hoe ook de magistratuur en de volksvertegenwoordigers onder druk stonden van wraakgevoelens bij de bevolking. Hij gaf, aan het einde, ook toe dat hij en zijn collega’s daarin niet erg dapper waren

 Er vonden vele debatten plaats over de vervolgingen die men al dan niet moest instellen of energiek moest steunen tegen diegenen die, terecht of ten onrechte, ervan beschuldigd werden zwak te zijn geweest tegenover de vijand. Daarbij verwaarloosde men compleet de moeilijke positie waarin een massa Belgen had gestaan in de vier jaar dat zij op het grondgebied van het (bezette) vaderland waren gebleven.

 De plotse bevrijding, de schittering van de overwinning, het terugtrekken van de vijand, veel sneller vanaf oktober dan men had durven verhopen, bracht vele hoofden op hol. Enkele radicalen lieten zich opvallen als de meest opgenaaide en gewelddadige lui. Ze eisten straffen. En zo gebeurde het dat, waar men tijdens de oorlog het patriottisme van alle Belgen had uitgedragen, men nu enkel nog sprak over het zo breed als mogelijk openen van de gevangenispoorten, en over een regen aan straffen.

 Men beschuldigde de parketten en de rechters. Men verweet hen te zacht te zijn. En het is door die beschuldigingen dat het aantal processen met verraad als aanklacht snel toenam. Natuurlijk moesten er voorbeelden gesteld worden. Maar als men alle omstandigheden in rekening zou hebben gebracht, zou men vermoedelijk wat voorzichtiger zijn geweest. Represailles maken slachtoffers. En als je ze niet op tijd stopt, creëer je reacties.

 Het is inderdaad onder de invloed van die epidemie van beschuldigingen, dat men aan de Kamer de toestemming vroeg om één van haar leden te vervolgen, aan wie men verweet cement aan de Duitsers te hebben geleverd. Ik onderzocht zijn dossier, en mijn vrienden en ik kwamen tot het besluit dat men geen schuld bij hem kon vinden. Desondanks, en na behoorlijk wat aarzelingen, besloten we toch vervolging toe te laten, ook al lieten we in ons rapport duidelijk blijken dat we ze afkeurden.

Magistratuur

  Woeste werd overigens zelf in die verhitte sfeer beschuldigd van collusie met de bezetter. Hij was ook in het bezette land gebleven en had een paar keer als bemiddelaar opgetreden tussen Belgische en Duitse autoriteiten. Zo vond hij onder meer dat de staking van Justitie die in februari 1918 begon nadat de bezetter drie hoge magistraten had laten deporteren niet hoefde te blijven duren.

 Hij probeerde te bemiddelen, en wilde, gezien de machtsverhoudingen, de protesterende magistratuur van Cassatie ertoe aan te zetten wat minder scherpe taal te gebruiken in een besluit dat ze had genomen, zonder daarom haar principieel protest te laten vallen. Waarna deze geraffineerde beschrijving volgde vanwege een geroutineerd advocaat over het functioneren van de magistratuur:

 Ik ging hierover overleggen met mijnheer Van Iseghem, Kamervoorzitter in het Hof van Cassatie, aan wie het auteurschap van het besluit van dit Hof werd toegeschreven. Hij had in die tekst duidelijk alle kwaliteiten van de jurist gelegd, eerder dan die van de staatsman. Maar ik kon hem niet overtuigen. Hij was er zeker van dat hij een onwrikbare tekst had opgesteld.

 Hij voegde daaraan toe dat iedereen hem gelijk gaf. Ik probeerde hem te corrigeren. Maar dat lukte niet. Finaal zei ik hem dat hij ‘toch een slechte pers had’, en dat dat gevoel enkel zou groeien. Wat ik zeker wist was dat nogal wat magistraten in hun gesprekken betreurden dat men niet beter gemaneuvreerd had naar een zekere verstandhouding toe.

 Ach, het is altijd moeilijk om mensen terug te halen die zich inbeelden dat ze een meesterwerk hebben afgeleverd. En misschien is het ook wel zo dat diegenen die eigenlijk hun onvrede lieten blijken over de onverzoenlijkheid bij sommige leden van het Hof van Cassatie, dat tegenover henzelf ook niet openlijk durfden of wilden zeggen. Burgermoed is nu eenmaal zo’n zeldzaam iets. 

 Niemand vroeg overigens aan de magistratuur om niet langer haar onafhankelijkheid te benadrukken en op te komen voor die rechtvaardige zaak. We hadden alleen gewenst dat ze het bereiken van een akkoord dat op dat moment wenselijk was voor wezenlijke Belgische belangen, niet extra had bemoeilijkt.

Het oude keizerlijke paleis (Schloss) in hartje Berlijn, helemaal afgebroken in 1950 en in 2020 helemaal in zijn oude glorie hersteld.

De verkiezingsaffiche van de katholieke Zentrumpartei van Heinrich Brüning in 1932. Blijkbaar geloofden de partijstrategen dat dit kon aanslaan.

23 maart 2024

 Berlijn etaleert vandaag meer dan ooit zijn geschiedenis. Ik ken geen stad waar je zoveel verwijzingen en uitlegborden over het verleden tegenkomt als de Duitse en voormalige Pruisische hoofdstad. Daarbij gaan de autoriteiten van het land de nazi-periode niet uit de weg, ze etaleren ze voluit, in wat bijwijlen zelfs een oefening in zelfkastijding lijkt te worden. Of is er ook een zekere fascinatie?

 Ze hebben het dan toch gedaan: het hele Berliner Schloss heropbouwen, aan het oostelijk uiteinde van Unter den Linden. Dat was het oude keizerlijk paleis, met zijn beroemd balkon. Van op die plek riep keizer Wilhelm II op 1 augustus 1914 uit Ich kenne keine Parteien mehr, nur noch Deutsche. Vier jaar later riep Karl Liebknecht, de leider van de linkervleugel van de sociaaldemocraten, vanop hetzelfde balkon de socialistische republiek Duitsland uit.

 Het oude paleis was geleidelijk gegroeid, sinds de eerste hertogen – tegelijk keurvorsten – van Brandenburg in het midden van de vijftiende eeuw daar een residentie bouwden, in het nog piepkleine stadje Berlijn. Het lege paleis werd zwaar gebombardeerd in de Tweede Wereldoorlog. De Oost-Duitse partijleider Ulbricht liet de restanten in 1950, als getuigen van een reactionair verleden, opblazen.

 Enkel het middenstuk met het balkon liet hij behouden, omdat dat door Liebknechts afkondiging communistische heilige grond was. Dat balkon staat er nog steeds, ingewerkt in de voorste wand van het gebouw uit de jaren 1950 van de Staatsrat, de zetel van de regering van de voormalige DDR. Dat staat vlak achter het hernieuwde Schloss, dat uiteraard een gelijkaardig middenstuk met balkon heeft. Een kopie van het origineel in de Staatsrat dus. (zie foto hierboven, met het Schloss en rechts erachter de Staatsrat) Berlijn is soms wel heel speciaal.

 Waar geen spoor meer van te bekennen is, tenzij op een kleine pancarte in een hoekje, is van het Palast der Republik, dat DDR-leider Erich Honecker in de jaren zeventig liet bouwen op de plek van het Schloss. Dat was een fraai modernistisch gebouw met heel veel ramen. En omdat er altijd licht brandde, noemde de bevolking dat ‘Eriks lampenwinkel’.

 Het Palast is in 2009 afgebroken, en vrij snel nadien is begonnen met de complete heropbouw van het Schloss. Het geld kwam er via fundraising onder de bevolking, de Duitse bedrijven en de vele Duitse overheden, een formule die eerder ook al de Frauenkirche in Dresden en het oude stadscentrum van Frankfurt had doen herrijzen. Als je wil leren hoe je oude vernielde stadscentra in ere herstelt, moet je ten oosten van de Elbe zijn, in Warschau zeker, tot in Kiev zelfs.

 Ik was wat sceptisch over die plannen voor het niet zo fraaie Schloss, maar het mag gezien worden. Het is af sedert 2020. Het hoort wel bij de andere historische gebouwen in de omgeving. Een wand – de oostkant – en de hele binnenbouw zijn op moderne leest geschoeid. Het zogenaamde Humboldt-forum huist er, met wetenschappelijke centra, ruimte voor kunstenaars, en dergelijke.

 Zo heeft ook deze hoek van Berlijn zijn overvloed aan historische gebouwen. Tegenover het balkon van het Schloss staat de Berliner Dom, de voormalige keizerlijke hofkerk met het graf van de allereerste Pruisische koning (dat was de hertog van Brandenburg, die anno 1700 door de Weense Habsburger-keizer bevorderd werd omdat hij met koning-stadhouder Willem III van Engeland en de Nederlandse Republiek Lodewijk de Veertiende had bestreden op de slagvelden van onder meer het latere België). Wat verder staan de musea van het eiland in de Spree dat Museuminsel heet.

Bastion

 Direct achter het Schloss staat het gebouw van de DDR-Staatsrat, met zijn balkon, en daarnaast dan weer de grote nieuwbouw van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Dat reikt zelf tot diep in een ouder gebouw daarachter. Dat is de oude Reichsbank van Hjalmar Schacht, de legendarische centrale bankier die in 1923 de Grote Inflatie temde en tien jaar later Hitlers oorlogsplannen hielp financieren.

  In DDR-tijden was dat het gebouw van het Centraal Comité van de communistische partij. Het is daar dat de kortstondige opvolger van Honecker, Egon Krenz, in de late namiddag van donderdag 9 november 1989 een papiertje doorgaf aan zijn media-verantwoordelijke, Gunther Schabowski. Die diepte het iets voor zeven aan het einde van een slaapverwekkende persconferentie op en gaf een heel verwarrende uitleg over de opening van de grens tussen beide Duitslanden ab sofort.

 De DDR krijgt flink wat aandacht in de wandelingen in de stad. Er is nu zelfs een heus DDR-museum (vlakbij het Schloss) dat je wil embedden in de sfeer van veertig jaar communisme, met veel audiovisueel materiaal en allerlei bewaarde trivalia. Daarnaast zijn er her en der bewaarde stukjes Muur, de al vermelde glasramen van Honecker, het Stasi-museum en uitleg aan de meeste van de voormalige grensovergangen.

 Niet aan de Glienicker Brücke, de uitwisselplaats voor spionnen in het hoge noorden van de stad, ondanks Spielbergs film Bridge of Spies van tien jaar geleden. Wel heel fraai aan de Bornholmer Strasse, een kilometer of wat ten noordwesten van de Hauptbahnhof. Daar vond in de nacht van 9 op 10 november 1989 tussen tien en elf de eerste grensopening plaats, onder druk van de massa aan deze grensovergang voor louter Duitsers.

 Voor mij was het ditmaal de eerste keer dat ik deze plek bezocht, gezien ik in 1989 via Checkpoint Charlie – de internationale grensovergang – naar West-Berlijn moest en terug (en later via het station Friedrichstrasse). Wat men er vandaag vooral toont is hoe de DDR-autoriteiten hemel en aarde bewogen om met alle mogelijke infrastructuurwerken elke ontsnapping via de grens onmogelijk te maken.

 Dat gebeurde op een plek die via een brug over treinsporen naar West-Berlijn leidde en uitermate ongeschikt was om af te sluiten. Helemaal ontwapenend is een zwart-wit foto uit de jaren vijftig die de brug toont richting West, met ‘DDR’ op het asfalt geschilderd, gesloten slagbomen en bovenaan vooral de slogan: DDR-die Bastion des Friedens in Deutschland. (zie de foto op de front van mijn website) Leuk om weten voor al diegenen die ten allen prijze dat helse bastion wilden verlaten en de kogel risceerden.

Kever

 Waar je niet aan ontkomt is dat Berlijn de hoofdstad van de nazi’s was. Hitler, Himmler, Göring mogen dan al van Beieren gekomen zijn, en Goebbels uit Mönchengladbach, Berlijn wil niemand eraan laten twijfelen dat alle kwaad van het Evil Empire destijds vanuit zijn stadsmuren is gesticht.

 Vijfentwintig jaar geleden, bij de verhuis vanuit Bonn, is nog lang gediscussieerd of het ministerie van Financiën wel zijn intrek zou nemen aan de Wilhelmstrasse, in het enige icoon van nazi-architectuur dat intact is gebleven: het Luftwaffeministerium dat Göring liet bouwen. Vandaag zitten de ambtenaren van Financiën er bijna allemaal in. (zie foto op de front van mijn website: je ziet er de tentoonstelling Topographie des Terrors vooraan, daarachter de Muur, en daarachter het ministerie. Links boven zie je ook nog het oude gebouw van het Pruisisch (machteloos) parlement van tussen 1848 en 1933, waar tegenwoordig het parlement van de deelstaat Berlijn huist)

 Het is vanuit dat ministerie van Financiën dat onder leiding van de eind vorig jaar overleden Wolfgang Schäuble de Grieken bijna doodgewurgd zijn tijdens de eurocrisis tussen 2010 en 2015.  Vandaag staat er vlak naast de ingang een uitlegpaal voor toeristen, fotootje van de dikke Reichsmarschall, Luftwaffeminister und Preusische Ministerpresident Hermann Göring (de nazi’s wisten ook wat cumul was en wat dat opbracht) inbegrepen.

 Idem dito aan het eind van het straatje In den Ministergärten, op een paar tientallen meter van het Holocaust-monument. Vijftien jaar geleden moesten insiders je daar vertellen dat het kleine ophopinkje op de parking achter de appartementen uit de DDR-tijd – waar Krenz en andere bonzen nog verbleven – het enige overblijfsel was van de Führerbunker, die uit de film Der Untergang.

 Nu staat er een grote pancarte, met uitleg, en uitgeschreven fragmenten van die film (zie foto hiernaast). Een zwart-wit foto van een vergadering Duitse ministers onder Hitlers voorganger Heinrich Brüning in 1931 in een tuin, herinnert er aan dat de bunker in de tuin lag van de Kanselarij aan de Wilhelmstrasse, waar ooit  Bismarck huisde. En er passeert wel wat volk langs die simpele pancarte met haar  hedendaagse nietszeggende achtergrond van gewezen DDR-luxe-appartementen met parking.

 Zo wordt nu alles onder ogen gebracht. Op de voettocht vanaf de Hauptbahnhof naar Brandenburger Tor passeer je langs het nieuwe monument ter herdenking van de nazi-moord op een enkele honderdduizenden Sinti en Roma. Het veel spectaculairder Holocaust-monument dat Helmut Kohl liet bouwen op de plek waar de Muur werd afgebroken, is een paar honderd meter verder.

 Finaal eindig je aan de zuidkant van het Financiën-Luftwaffeministerium in de Niederkirchner Strasse: daar hebben ze een strook muur bewaard, en direct daarachter bevindt zich, in het inmiddels opgeruimde puin van het oude Gestapo-gebouw de openluchttentoonstelling over de nazi-misdaden: Topographie des Terrors. Die laatste is gegroeid uit een spontaan initiatief van historici en kunstenaars in de jaren tachtig.

 Er is nu een groot wit museum achterin gebouwd, dat verder ingaat op hetzelfde thema.Het drukt je met je neus op alles wat de nazi’s aan moord en vernieling hebben achtergelaten, in heel Europa, inbegrepen in Duitsland zelf. Tegelijk wordt uitgelegd hoe de nazi’s konden groeien en aan de macht komen, met veel visueel materiaal. Wie iets over de nazi’s wil zien, moet hier zijn.

 Ik heb er nu voor het eerst een verkiezingsaffiche gezien waarmee de katholieke Zentrumpartei van kanselier Heinrich Brüning in 1932 de Duitsers wou overtuigen niet voor de nazi’s te stemmen. Je moet geen communicatie-expert te zijn om te beseffen wat een miskleun dit was, het ziektesymptoom van een democratie die op dat moment eigenlijk al helemaal uitgeteerd was. (zie foto boven dit artikel)

Fascinatie

 Daarnaast is er een andere affiche, met de eerste Volkwagen Kever, en een prentkaart-gezin dat er naar opkijkt en gelokt wordt om zegeltjes te sparen, zodat die wagen haar bezit wordt. Of ook de spectaculaire beelden van tot in de puntjes georchestreerde nazi-bijeenkomsten, naast die van de Olympische Spelen van 1936 of van grote bedrijven die de modernste vliegtuigen produceerden.

 Ik begin, na al die jaren te begrijpen, waarom er van de nazi’s ook fascinatie kan uitgaan (zoals ook van Stalin in Rusland), wat men zeker in Hollywood goed beseft. Het is een tijd van immense emoties. Een radicale dictatuur kan met wat geluk in haar eerste jaren wonderlijk grensverleggend lijken.De nazi’s hadden dat geluk, zowel met de economie die zich herstelde, als met Hitlers oorlogsbluff waarop Londen en Parijs initieel geen antwoord hadden.

 Bovendien waren Hitler en de zijnen een generatie jonger dan die van Brüning, speelden ze met de nieuwe communicatiemethodes (radio, film, microfoons en luidsprekers, waarbij geld geen probleem was, want de industriëlen betaalden). Die 37,2 % van de stemmen in juli 1932 (tegenover 21,7 % voor de tweede grootste, de SPD) kwam niet uit de lucht vallen.  Hitlers eerste jaren oogden als een succesverhaal, en medio 1942 was hij nog voor vele Duitsers en zelfs daarbuiten de meest succesvolle Duitse leider ooit.

 De jodenvervolging, die pas in 1938 echt op gang kwam na een eerste mislukte poging in april 1933, liet de meesten koud en woog niet op bij de ‘verwezenlijkingen’ die men zag. De nazi-jaren ogen tenslotte ook als een ongewoon gecondenseerde periode van spectaculaire gebeurtenissen. 

 Natuurlijk zit daar allemaal een risico in, dat de Duitse historici – zeker die van Topgraphie des Terrors – ook allemaal beseffen en waar ze voor waarschuwen. Dat de fascinatie gaat omslaan in momenten van bewondering

 Je kan echter, in het besef van alle massamoord en totale vernieling die erop volgde, ook een andere les trekken. Het was niet zo abnormaal dat de Duitsers in 1932 de nazi’s democratisch aan de macht brachten. Zeer zeker had dat met vertwijfeling te maken in het donkerste uur van de economische crisis van de jaren dertig.

 Maar waarschijnlijk oogde het nazi-bod op de kiezer sowieso goed: eenvoudige en snelle oplossingen voor al lang aanslepende toestanden, een jong en dynamisch alternatief voor een wat versleten democratie. De mogelijke risico’s kende men, maar oogden verwaarloosbaar. 

 Dat betekent ook dat een dergelijke keuze vanuit een democratie niet noodzakelijk enkel in uitermate extreme omstandigheden kan gebeuren, eerder dat de kiezer erin tuint voor hij goed beseft wat er aan de hand is. Dergelijke dwaasheid kan ons dus weer sneller overkomen dan we pakweg een paar decennia geleden nog dachten, en van ons afwentelden.

 Die bijwijlen bijna fascinerende etalering van de nazi-tijd neem ik als voornaamste les mee uit mijn jongste Berlijn-bezoek, naast het verlies van het knusse en hyperdemocratische Bonn-gevoel rond de machthebbers in Duitsland. Het Berlijn van de Muur, de Bordurïe-sfeer van de DDR, de bruinkoolgeur, en de existentiële twijfels West, zijn nog slechts vervagende herinnering van een ouder wordende mens. Berlijn anno 2024 is een totaal andere stad, veel aangenamer gewoon, maar toch nog voor een groot stuk op zoek naar wat ze nu eigenlijk is en wil zijn.  

19 maart 2024

  Dit voorjaar is het net vijfentwintig jaar geleden dat de bondskanselier – toen de sociaal-democraat Gerhard Schröder – van Bonn naar Berlijn verhuisde. Het heette toen ronkend dat een nieuw tijdvak begon, dat van de Berliner Republik. Een kwarteeuw later breekt iedereen zijn hoofd over de vraag: maar wat heeft die verhuis nu exact aan Berlijn veranderd, en aan de Duitse regering zelf?

 Ik ben met de S-Bahn naar Berlin Hauptbahnhof getrokken. De S-Bahn, een net van vooral bovengronds rijdende stadstreinen die van in het begin op elektriciteit reden, was in de Koude Oorlog bezit gebleven van de Oost-Berlijnse autoriteiten. Daarom werd ze geboycot door die van West-Berlijn. Tot die in de jaren tachtig, in het kader van een beperkte détente, een akkoord sloten met de DDR over een fusie van het gedeelte van de oude S-Bahn in West-Berlijn met de plaatselijke metrobeheerder.

 Het eindstation in West-Berlijn was toen de Lehrter Bahnhof. Daarnaast stond ooit het kopstation van de Duitse spoorwegen met dezelfde naam, van waar de treinen naar Maagdenburg en Hannover vertrokken. Maar dat was aan het einde van de oorlog kapotgebombardeerd. De laatste resten waren in de jaren tachtig al opgeruimd.

 Het S-Bahn station was, achteraf bekeken, bijna het cliché van een plek uit de Koude Oorlog. Roest overal, met gebroken ramen, altijd tochtig in de winter. Het gammele treintje van de S-Bahn reed daar over ook al roestige sporen het station binnen naar perrons van verbrokkelend beton. De trein reed ook verder oostwaarts, maar het volgende station Friedrichstrasse, lag in Oost-Berlijn. Dus spoorden er sowieso al weinig West-Berlijners naar Lehrter Bahnhoff, en stapten ze bijna allen daar uit.

 De conducteurs wisselden daar: een Oostduitser nam over, en omgekeerd als het in de andere richting ging. Ginder, aan de overkant, wachtte de stringente grenscontrole van de DDR. Het is die lijn die ik het meest zou gebruiken in mijn tochten van Oost naar West en omgekeerd in de uren en dagen na de opening van de grens op 9 november 1989. Vanaf die vrijdagmorgen moest je telkens ruim een uur aanschuiven, zoveel volk was er.

Triomflaan

 Die Lehrter Bahnhof is nu definitief verdwenen. In de plaats is Berlin Hauptbahnhof gebouwd. Denk aan het Centraal Station van Antwerpen. Treinen rijden hier ook op minstens drie niveaus over elkaar. Het verschil met Antwerpen is dat het station tevens een kruispunt is: de grote lijn van West naar Oost – van Parijs naar Warschau zeg maar, en vroeger verder door naar Moskou  - kruist die van Noord naar Zuid, van Hamburg naar Rome.

 Het hele stationscomplex, dat vooral van glas is, is helder, levendig, vol winkeltjes (vooral eetgelegenheden) en drukte. En zodra je het grote voorplein betreedt, zie je Berlijn voor jou: rechts, achter de boog van de rivier de Spree het Bundeskanzleramt, (het beeld zoals op de foto) links de nieuwe Bondsdag en de oude Reichstag die vandaag ook Bondsdag heet. Het is een ronduit spectaculaire vista, goed gepland door de moderne urbanisten.

 Voor mij nog meer, omdat ik de plek nog heb gekend als halve ruïne en kaalgeslagen vlakte, grotendeels verlaten ook. De Muur liep daar, langs de Spree, maar wel aan de westerse oever. Daar stonden toen wat kruisen die herinnerden aan de gesneuvelde Oost-Duitsers die een poging hadden gedaan om te vluchten. De Reichstag was nog altijd met zwartgeblakerde plekken van de brand van 1933. Daarrond was de leegte, tot aan de Brandenburger Tor. Die was potdicht, maar je kon er doorkijken, en zien hoe tot 150 meter diep geen enkele burger op de Pariser Platz was toegelaten, enkel politiewagens.

 Zeg het overigens niet te luid: het was in die bocht van de Spree – vandaag tussen Hauptbahnhoff, Reichstag en Bundeskanzleramt  - dat Albert Speer, de architect van Hitler, in 1939 zijn megalomane Volkshalle plande, een super-versie van het Pantheon. Rond het voorplein daarvan moest het centrum van de macht komen: het paleis van de Führer, de diensten van de Reichskanzlei, en, naast de al bestaande Reichstag, een nieuwe groot-Duitse Rijksdag. En uiteraard het Oberkommando der Wehrmacht.

 Vandaar moest een hemelsbrede laan zuidwaarts trekken, die zou eindigen in een heel hoge triomfboog anderhalve kilometer verderop. Aan beide uiteinden van de laan moesten een Noordstation (achter de Volkshalle, dus niet zover van waar nu de Haupstbahnhof staat)  en een Zuidstation verrijzen, beide eindstations.De nieuwe triomflaan zou de oude kruisen, die van Bismarck en keizer Wilhelm I. Die loopt nog steeds in het verlengde van Unter den Linden vanuit oost dwars door de reuzengrote Tiergarten (vroeger een echte zoo) naar de Siegessäule voor de Pruisische overwinning op Frankrijk in 1870. Dat is het ruime groene hart van Berlijn.

 Het centrum van de macht is in princiep nu inderdaad gevestigd op waar Speer zijn voorplein plande. Wat mij ditmaal meer dan de vorige keren opviel is, zodra je het station uitkomt, dat monumentale gebouw van het Bundeskanzleramt, de zetel van de bondskanselier dus. De hele Belgisch-politieke Wetstraat (van nr 2, Binnenlandse Zaken tot 16, de premier) kan er in, en het is tweemaal zo hoog, met dan nog een spectaculaire uitbouw over de Spree naar een speciaal (omringde) tuin waar de bondskanselier met zijn (zestien jaar lang: haar) gasten kan gaan wandelen.

Gekreun

 Ik moet dan altijd weer aan Bonn denken, de kleine Duitse stad aan de Rijn. De geboorteplaats van Beethoven ook, de kleinzoon van een zanger uit Mechelen met dezelfde naam. Daar heeft de West-Duitse regering vijftig jaar vertoefd, van 1949 tot 1999. Er zijn overigens nog altijd zes federale ministeries die daar hun zetel hebben, op basis van de wet die in 1991 gestemd werd nadat de Bondsdag nipt voor terugkeer naar Berlijn had gekozen. Maar die ministeries worden qua personeel wel even geleidelijk als systematisch afgebouwd. Er zouden nog ongeveer 10.000 federale ambtenaren in Bonn vertoeven.

 Bonn was piepklein, en de regeringswijk lag ten zuiden van de stad aan de buitenkant van een Rijnbocht. De Rijn was afgeschermd door een hoge dijk, maar als je die overstak kwam je langs een prachtige promenade langs de oever van de rivier terecht, met uitzicht op de hoge heuvels aan de overkant. Alles in Bonn lag binnen loopafstand van een vierkante kilometer. Dat heel bescheiden voorkomen paste natuurlijk perfect voor de naoorlogse West-Duitse regering, na de megalomane agressor die Hitler heette.

 Daar in Bonn vlakbij de Rijn staat trouwens ook nog het torengebouw dat in de jaren zestig voor de kantoren van de parlementsleden werd gebouwd, in de typische snelbouw van na de oorlog, die je ook op het Kiel in Antwerpen had. Men noemde het der Lange Eugen, naar de voornaam van de Bondsdagvoorzitter onder wie het gebouwd werd. 

 Helmut Kohl, die graag smakelijke anecdotes vertelde, getuigde daarover off the record tegen zijn biograaf (die dat later zonder zijn toestemming publiceerde) dat vele parlementsleden daar ’s nachts in hun bureau bleven slapen om kosten te besparen. 'Maar je hoorde door de dunne muren alle geluiden', vertelde Kohl, ‘heel veel scheten, en, er waren toch al wat vrouwen, soms ook gekreun.’ Vandaag is het een gebouw van de Verenigde Naties, inmiddels gerestaureerd en dus vermoedelijk iets meer geluiddicht gemaakt.

 Het meest spectaculaire in Bonn was het Bundeskanzleramt. Konrad Adenauer, de eerste West-Duitse bondskanselier, die 20 km van daar zijn eigen huis had, gebruikte nog het Palais Schaumburg, een oud adellijke residentie, die tot 1949 het hoofdkwartier huisde van de … Belgische legereenheden die in het zog van de Britse troepen mee een stuk van het verslagen Duitsland bezet hielden.

 Adenauer, die men der Alte noemde, werd in 1963 opgevolgd door de minister die al die jaren zijn tweede in rang en dus zijn grootste rivaal was geweest, Ludwig Erhard, uit Beieren, bijgenaamd der Dicke. Erhard was, zoals Adenauer altijd gewaarschuwd had, geen al te beste bondskanselier. Maar hij was een liefhebber van moderne architectuur en kunst, zoals zijn evenknie Georges Pompidou in die tijd in Frankrijk. En met een uitstekende smaak.

 En dus liet hij in de tuin van Palais Schaumburg een heel modern Bundeskanzleramt bouwen, een gebouw dat spoedig de naam Kanzlerbungalow kreeg. Want dat uiterlijk had het, een buitenverblijfje in een open ruimte tussen bomen, met een plat dak, en slechts een gelijkvloerse verdieping, maar heel veel ramen die van bodem tot dak liepen. Binnenin was er heel veel hout, minder kinderkaka dan bij Honecker, en was het heel warm en gezellig. Het was (en is) een pareltje en droeg nog meer bij tot het image van bescheidenheid dat men in Bonn zo wenste. Erhards latere opvolger Helmut Schmidt liet de tuin ook nog eens verfraaien met sculpturen van Henry Moore. Ook dat was geslaagd.

Byzantium

 Daar zit ik allemaal te denken wanneer ik voorbijwandel langs de huidige residentie van de brave Olaf Scholz in Berlijn. Architectonisch is het ook weer heel geslaagd. Maar het is monumentaal, dichter bij Speer dan bij Erhard en Schmidt. Beide kwalificaties gelden ook voor de nieuwe Bondsdag in witte steen vlak naast de oude, inmiddels proper gemaakte gerestaureerde Bondsdag, met de iconische koepel van Norman Foster.

 Elders, verspreid over de stad, kom je nog monumentale ministeries tegen: Financiën en Buitenlandse Zaken (naast Honeckers Staatsrat waar we het in vorige aflevering over hadden) onder meer. Heel leuk is dat de meeste vertegenwoordigingen van de zestien Duitse deelstaten in Berlijn hun zetel hebben gevonden bij elkaar, in de straat die in den Ministergärten heet. De facto is dat tussen het Holocaust-monument en de ruines van de Führerbunker.

 Daar vindt wel elke avond een wat mondainer event plaats, waar de politieke klasse van Berlijn elkaar terugvindt. De meeste Bondsdagleden hebben een appartement of een huisje in de stad, waar ze gemiddeld 22 weken per jaar vertoeven. Ze wonen verspreid over heel Berlijn: sommigen willen in het hart van de hoofdstad blijven, andere verkiezen wat rust en afzondering verderop, wat met het uitstekend openbaar vervoer geen probleem vormt. Overigens heeft Berlijn al minstens één effect ondergaan van de rol als nieuwe hoofdstad: een forse opwaardering van zijn restaurant-cultuur.

 Wat voor hoofdstad is Berlijn geworden? Het centrum van de Duitse federale macht ligt nu op de plek waar Speer zijn gigantisch hal plande, en waar de DDR haar Muur bouwde. Het stadbestuur van Berlijn is de opvallende afwezige in Berlin-Mitte en heeft zijn gebouwen nog altijd hoofdzakelijk in het westelijk stadsgedeelte staan. Er groeit ook een soort van cultureel centrum één kilometer oostwaarts rond het Museum-Insel, de Humboldt-universiteit en het Schloss.

 Visueel vervagen de verschillen. Van de Hauptbahnhof naar Checkpoint Charlie wandelen doet je vele malen het oude tracé van de Muur volgen. Ik heb die beelden nog in mijn hoofd – je vergeet die getuigenissen van extreme menselijke absurditeit gewoon niet.  Maar wie er vandaag rondwandelt zonder die voorkennis merkt er niets meer van. Tenzij waar er, zoals aan het ministerie van Financiën, nog een strookje Muur is bewaard.

 Ook oostwaarts vergaan die contouren, zelfs van de ooit spectaculaire oude monumentale naoorlogse communistische hoogbouw aan de voormalige Stalinallee – de huidige KarlMarxallee. Aan de Kurfürstendamm, ooit het centrum van West-Berlijn, ben ik ditmaal zelfs niet geraakt. Unter den Linden is the place to be vandaag, zoals ten tijde van de laatste Duitse keizer.

 Het enige waar je nog echt ziet dat de oude kloof bestaat, is de kaart van de verkiezingsuitslagen in Berlijn. De sociaaldemocratische SPD, de grootste partij, haalt overal stemmen, behalve in het centrum. In dat laatste, de duurste plekken van de stad, domineren de Groenen, de tweede grootste partij. De christendemocratische CDU, de derde partij, is vooral een Westberlijns gegeven, terwijl Die Linke – de vierde grootste partij, die voor een stuk nog altijd bestaat uit de erfgenamen van het gewezen communistisch regime van de DDR – vooral in het oosten scoort. De nieuwkomer, de extreem-rechtse Afd, staat, als knipperlicht van frustratie, duidelijk ook sterker in het oosten van de stad.

 De megalomanie van de overheidsgebouwen in Berlijn zou ongerustheid kunnen opwekken. Maar ik laat me vertellen dat de veel te grote gebouwen vooral gevuld zijn geraakt met bureaucratie, nog meer dan bij de Vlaamse of Europese overheid bij ons (onze federale is daar te armlastig voor). Niets om van te schrikken, en de brave Scholtz is na de saaie Merkel ook niet iemand die vrees aanjaagt. Desondanks zegt mijn buikgevoel dat Duitsland nu een iets meer oosterse hoofdstad heeft, dichter bij het oude Oost-Romeinse Byzantium zeg maar, dus met een overheid die van meer autoriteit droomt, en ze gelukkig ook zelf ondermijnt door haar eigen regeldrift.

 In die zin heb ik, als West-Europeaan zeg maar, toch een beetje heimwee naar Bonn, waar de Duitse regering heel herkenbaar was, zich heel bescheiden moest gedragen en dus democratie moest inademen. Waar de bondskanselier regelmatig voor een avond afsprak met de Franse president in excellente restaurantjes in de Elzas een beetje stroomopwaarts de Rijn. Waar hij met de auto – toen nog met minder files en wegenwerken – op een goede twee uur en zonder escorte op de Europese top toekwam, in de Brusselse Wetstraat.

17 maart 2024

Begin deze maand was ik nog eens een keer in Berlijn. Het was zo’n vijftien jaar geleden. De stad is nu min of meer ‘af’. Ik heb Berlijn sinds 1984 nooit anders geweten dan gespleten door de Muur en vanaf 1991 als gigantische werf. Nu lijkt de tijd van radicale metamorfoses voorbij. Misschien zal Berlijn er op het einde van de eeuw wel uitzien zoals het vandaag al oogt.

 In december 1984 bezocht ik Berlijn voor het eerst. Oost-Berlijn dan nog. Ik was vier maand journalist bij De Standaard en reisde mee, samen met nog enkele collega’s van andere media, met de Belgische minister van Buitenlandse Zaken, Leo Tindemans. Het was mijn eerste buitenlandse opdracht.

 Het vliegtuig moest toen nog de omweg over Denemarken gebruiken, want de drie in 1945 overeengekomen luchtcorridors tussen Britten, Amerikanen en Russen naar Berlijn (diep in de Russische bezettingszone) waren enkel voor de geallieerden zelf in gebruik. En de landing gebeurde in de verlaten en doodse Oost-Duitse luchthaven van Berlin-Schönefeld, ten zuiden van de stad, die nu tot de centrale luchthaven Berlin-Brandenburg is uitgebouwd.

 Tindemans kwam aan vredesdiplomatie doen. De West-Duitse Bondsrepubliek van Helmut Kohl, en de Britse regering van Margaret Thatcher hadden eind 1983 de plaatsing van Amerikaanse kernraketten op de zogenaamde middellange afstand op hun grondgebied laten plaatsen. België was in maart 1985 aan de beurt. DDR-president en partijleider Erich Honecker trachtte de Belgen te bewerken om het nucleaire opbod te doen stoppen.

 Tindemans was bereid te praten, in uitdrukkelijke opdracht van zijn eigen christendemocratische achterban trouwens, maar niet buiten Navo-verband. De marge was voor beide partijen bijzonder klein, want dit was het geprivilegieerd jachtterrein van Washington en Moskou zelf natuurlijk. 

 In Oost-Berlijn, in de Belgische ambassade, waarschuwden de Belgische diplomaten iedereen van de delegatie voortdurend dat al wat we zeiden door de Stasi opgenomen werd, de alomtegenwoordige regime-politie. Het was met de relaties tussen Oost en West zoals met het weer in Berlijn buiten: mistig, grijs en tegen het vriespunt. Wisten we veel dat amper drie maand later in Moskou een nieuwe partijleider zou aantreden, Mikhail Gorbatsjov?

 Er was, voor communistische landen nog vrij nieuw, een foto-opportunity. Ik ben dus even mee in het bureau van Erich Honecker geweest. Met zijn meubelen van de vroege jaren zestig in dat typische kinderkaka-bruin – radio- en tv-meubel inbegrepen - dat ook het bureau van Stasi-baas Erich Mielke kenmerkte. Dat laatste kan je vandaag nog in het Stasi-museum diep in het voormalige Oost-Berlijn bezichtigen.

 De trap naar Honeckers bureau op de eerste verdieping in de Staatsrat – een gebouw wat achterin aan Unter den Linden – is nu nog altijd te bekijken, met zijn moderne glasramen waarop in felle kleuren zalig-gelukkige boeren en arbeiders met vrouw en kind staan afgebeeld. Ik ben dit keer nog eens langsgegaan, en heb toen de foto hiernaast van de glasramen gemaakt.

 Hoe het verder, na 1984, verliep met mijn ervaringen in Berlijn heb ik in 2009 verteld, in een lange bijlage op vraag van de redactie van De Standaard naar aanleiding van de twintigste verjaardag van de val van de Muur. Ik geef die tekst nog eens weer hieronder. In de twee volgende afleveringen de komende dagen op deze blog, ga ik verder in op wat ik vorige week in Berlijn nog heb gezien en ervaren. Hier alvast l

mijn verhaal van 2009:

Vijfentwintig jaar geleden reisde toenmalig Standaard-redacteur Rolf Falter voor het eerst naar Berlijn. Hij zag de stad sindsdien verscheidene metamorfosen ondergaan, niet het minst bij de val van de Muur in 1989. En hij zag ze vooral uit de actualiteit verdwijnen.

  Van Oost-Berlijn onthou ik vooral de geur. Hij trof me meteen, in december 1984: de alomtegenwoordige doffe zwavelgeur van bruinkool. Berlin, Hauptstadt der DDR, verwarmde zich met de vette variant van steenkool, de enige energiebron waarover de arbeiders- en boerenstaat zelf beschikte. Royaal trouwens: bij elke winterovernachting in Oost-Berlijn moest steevast het raam open, om de verwarming te overleven.

  Voor het overige was het Bordurië, de politiestaat uit de Kuifje-albums. Schaarse auto's, te veel kepi's, zielige etalages, geen cafés die naam waardig en mensen die schuw wegliepen omdat ze niet met je mochten praten. Elke avond opende het tv-journaal om halfacht met de woorden ‘Der Erste Vorsitzende des Staatsrates und Generalsekretär der SED', de officiële aanspreektitel van de hoogbejaarde partijleider en president Erich Honecker.

  In de zomer van 1986 kon ik met een Beierse politiehelikopter over de Duits-Duitse grens vliegen: een omheining met prikkeldraad, een greppel van anderhalve meter diep, een weg, nog een omheining, wachttorens, zoeklichten, een Sperrgebiet van 5 kilometer in het binnenland waar je zonder pas niet binnenkwam. Mijn gids wees me op de Wildschlupflöcher in het metalen draadwerk. ‘Recent aangebracht. Kleppen die de konijnen doorlaten, zodat er geen signaal afgaat naar de automatische machinegeweren als ze de omheining naderen. Dat gebeurt enkel nog bij groot wild of mensen', zei hij. En met een grijns: ‘Wass der Deutsche macht, macht er gut.'

  In Berlijn was de omheining een Muur, drie à vier meter hoog, dwars door de stad en helemaal rondom West-Berlijn: der antifascistischer Schutzwall, goed voor een kleine tweehonderd afgeknalde vluchtelingen, meestal jonge mannen, tussen 1961 en 1989.

Een roestige vuist

  Net als de andere landen achter het IJzeren Gordijn gedroeg de DDR, de Deutsche Demokratische Republik, zich als een modale Europese staat uit de jaren dertig: nationale veiligheid was een obsessie, en de gesloten economie leverde vooral schaarste op. De ruïnes van de oorlog waren nog alomtegenwoordig en de autosnelwegen lagen erbij als op de dag dat Hitler zelfmoord pleegde. Het had, achteraf bekeken, ook wel iets zindelijks: nergens in het straatbeeld was een merknaam of reclame te bespeuren, op een sporadische houterige kreet van de partij na (‘Die Vollendung des siebten Funfjahrenplanes ist unserem Streben.')

  De ijzeren vuist werd wel verteerd door roest. De erfenis van Lenin was medio jaren tachtig toevertrouwd aan de bevende handen van opa's. Hun burgers verbieden om via simpele dakantennes naar de West-Duitse televisie te kijken konden ze niet meer, ze konden hooguit nog slechte carrièrepunten geven aan diegenen wier kinderen op school iets te gretig spraken over programma's van de ‘BRD-tv' (de omroep van de Bundesrepublik Deutschland).

De persattaché van de Oost-Duitse ambassade in Brussel, even jong als ik, kon vreselijk fulmineren op de oude knarren — tenminste als hij zeker wist dat er geen microfoons in de buurt waren. In zijn ogen verknoeiden ze de kansen op een veel betere communistische maatschappij. Eentje met meer overvloed en minder krampachtigheid. Zoiets als wat de Chinezen net uitprobeerden: communistische dictatuur, kapitalistische economie.

  Dat leek toen het beste wat hij, en ook wij, konden verhopen. Na 1989 hadden velen de vreedzame val van de Muur zien aankomen. Maar voor 1989 gold de wetenschap dat revoluties in Europa nooit vreedzaam zijn. En dat je met tienduizend kernkoppen en een paar miljoen parate soldaten aan weerszijden van het IJzeren Gordijn maar beter niet kon gaan experimenteren.

Miele in de keuken

  Erst kommt dass Fressen, dann die Moral. Was dat niet de sleutel van het West-Duitse succes geweest? De Keulenaar Konrad Adenauer, die tot zijn 87ste bondskanselier was, had na 1945 zijn deel van de Duitsers bekeerd en getemd: veeg de oorlog onder de mat (ook de nare dingen die we gedaan hebben), laat de politiek over aan de Amerikanen en de allesverzorgende christendemocratie, word enkel nog rijk en vet. West-Duitsland, geregeerd vanuit een onooglijk kleine wijk aan de Rijn in Bonn, was anno 1989 de op twee na sterkste economie van de wereld, gezegend met de stabielste munt en een onuitputtelijke overheidskas.

  Via de BRD-tv rolde dat de Oost-Duitse huiskamers binnen: barbecue in de tuin, Miele in de keuken, Mercedes op de oprit, vakantie aan de Costa, en heel de zomer hossen van massa-evenement naar massa-evenement. Bij een ervan, een concert van Michael Jackson aan de westkant van de Brandenburger Tor in 1988, kwamen Oost-Duitse jongeren massaal meeluisteren. Tot de Volkspolizei hen uiteensloeg.

  Er waren andere symptomen van tektonische verschuivingen. Aan de Nollendorfplatz in het armere deel van West-Berlijn huisde sinds de vroege jaren zeventig een vlooienmarkt in de lege winkelhallen onder het in 1945 vernielde metrostation. In de jaren tachtig namen de Turkse immigranten de handel over. En in januari 1989 zag je hoe ze als heren hun waren aanprezen aan tientallen verarmde Polen, de eersten die uit hun land mochten wegreizen.

  Die maand bezocht een Belgische handelsdelegatie de Grüne Woche in West-Berlijn, de gigantische landbouwbeurs die in de volksmond Fress-Messe heette omdat iedereen er zich a volonté kon volproppen. In de marge volgde ik prins Albert naar het platform aan de Muur waar de Amerikaanse president Ronald Reagan twee jaar eerder had geroepen: ‘Tear down that wall, Mr. Gorbachev.'

  Voor ons lag een kale, brede vlakte tussen twee Muren met de obligate wachttorens. Achterin, wat schimmig onder de bleke januarihemel, waren de overheidsgebouwen van de DDR te zien. Een van de Duitse gastheren wees op een grote grijze klomp: ‘Heeft Göring nog laten bouwen, het Luftwaffeministerium'. Het was er muisstil en koud, alsof de tijd bevroren was.

Ananas en seksblaadjes

Elf maanden later, in de nacht van donderdag 9 op vrijdag 10 november, dwaalde ik daar rond, zoals de meeste journalisten op zoek naar uitsluitsel. Op de kroon van de Muur dansten honderden mensen, verlicht door de zoeklichten van de Volkspolizei en de schijnwerpers van CNN.

  Ik had de persconferentie van partijbons Günter Schabowski bijgewoond, maar was, zoals alle collega's, perplex over zijn verwarde aankondiging aan het eind van een saaie uiteenzetting: ja, het staat hier, we gaan de grens openen, ab sofort. Ik had om halfnegen een tekst naar de krant doorgestuurd dat de grens openging, maar met behoorlijk wat slagen om de arm. En ik zag de Volkspolizei om vier uur 's ochtends aan de Brandenburger Tor naar het waterkanon grijpen, maar kon net zo min als iemand anders duiden of dit een voorbode was van een escalatie.

  De DDR communiceerde niet meer, maar tolereerde die vrijdag wel de explosie van vreugde, en vooral van grensverkeer. ‘Is het waar wat u daar schrijft?' had de receptioniste die mijn fax over de geopende grenzen doorstuurde wanhopig gevraagd. In haar hotel was de voorbije weken al een derde van het personeel vertrokken. ‘Dan gaan ze allemaal weg en wordt het hier zo miserabel als in Polen'.

  Maar nadat de BRD-tv om half elf die donderdagavond 9 november bevestigd had dat ‘de Muur van de schande na 28 jaar weg is', was de massa in beweging gekomen. Feest, euforie, tranen, omhelzingen, gebalde vuisten, champagne en rondjes bier, nooit geziene files in de straten en in de metro.

 ‘Dat we dit nog mogen meemaken', was een veel gehoorde kreet bij hartstochtelijk huilende oudere mensen. God werd alom gedankt en de kerken zaten nooit zo vol als dat weekeinde. Inmiddels kochten de vrijgelaten DDR-burgers ananas en seksblaadjes, dingen die ze bij hen niet hadden. En ze vergaapten zich aan de toonzalen van BMW en Mercedes op de Kurfürstendamm, de etalage bij uitstek van the free world.

Massale euforie

  Van de val van de Muur onthou ik vooral een uitzonderlijk gevoel van massale euforie. Iedereen was op straat. Het hele lange zonnige novemberweekeinde was chaotisch. Politie en hulpdiensten konden dit onmogelijk aan. Desondanks verliepen de drie dagen zonder één incident, omdat iedereen zich fantastisch goed scheen te voelen. Wisten we toen veel dat de in paniek geraakte DDR-minister van Defensie alsnog overwoog zijn troepen te laten schieten, totdat zijn collega's hem haastig met pensioen stuurden.

  Pas op zondag communiceerde de DDR, met een duidelijk signaal. Onder het oog van de burgemeesters van Oost- en West-Berlijn braken bulldozers om acht uur 's morgens bij nul graden de Muur af op de plek waar prins Albert in januari had gestaan. Roestige tramsporen werden zichtbaar onder de weggegraven graszoden: de Potsdamer Platz, in de jaren dertig het grootste verkeersknooppunt van Europa. ‘Toen we nog jong waren, stonden hier overal bioscopen', vertelden twee toekijkende dames.

  Nadien ging het snel. Heel even nog golden geitenwollen dissidenten met roots in de lutherse kerk als potentiële vaandeldragers van een nieuwe Oost-Duitse staat. Maar dra werden zij overspoeld door de massa, die maar naar één ding hunkerde: vet en rijk worden, zoals die van het Westen. De West-Duitse bondskanselier Helmut Kohl, een telg van Adenauer, beloofde dat, met het beeld van blühende Landschaften en de consequentie dat de DDR weer zou opgaan in één Duitsland. De instemming van de Fransen kocht hij af met de euro, die van de Russen met bakken Duitse marken. Acht maanden na de val van de Muur verdween de Oost-Duitse munt naar het stort van de geschiedenis, drie maanden later volgde de hele DDR.

Wereldvreemd

  Berlijn na de Muur wist niet goed blijf met zichzelf. In 1991 besliste de Bondsdag in Bonn met een nipte meerderheid om de kleine stad aan de Rijn in te ruilen voor de oude Pruisische hoofdstad. De zwartgeblakerde monumentale Reichstag aan de Muur, die leeggestaan had sedert de brand van 1933, werd helemaal herkneed door een Britse architect, Norman Foster. Hij heet vandaag ‘Bondsdag'.

Toen de beslissing viel, was West-Duitsland nog in de roes van het Wirtschafstwunder. Het mocht wat kosten. Tegen 1998 was Berlijn de grootste bouwwerf aller tijden. De lange, kaalgeslagen vlakte langsheen de afgebroken Muur was een horizon met vele honderden bouwkranen. De Potsdamer Platz herrees vol kantoorgebouwen, appartementen en ook weer bioscopen. Het orgelpunt, in 2007, was Berlin Hauptbahnhof, het gigantische station waarbinnen de treinen van Noord- naar Zuid-Europa en van West- naar Oost elkaar kruisen op verschillende verdiepingen.

  Aan de regeringsgebouwen zie je ook nu nog dat het Duitse establishment in 1991 hoopte leider van Europa te worden. De Bundeskanzlei, de kantoren van de parlementsleden, zelfs het Pressezentrum zijn van een omvang die het Elysee, Whitehall of de hoofdkwartieren van de EU degraderen tot koterij.

Maar het is niet zo uitgekomen. De kost van de eenmaking bezorgde het Wirtschafstwunder een indigestie. Politiek Berlijn, in zijn protserige kantoren, is een afgesloten en wereldvreemde biotoop in een stad die daar zo weinig mogelijk mee te maken wil hebben.

  Die stad raakt, ondanks 3,5 miljoen inwoners, niet van de grond: de beurs en de banken zitten in Frankfurt, de media in Hamburg en Keulen, de vernieuwers in theater en muziek zowat overal behalve in de hoofdstad. De grootste creatieve vonk, de Love Parade op de monumentale laan rond de Pruisische zegezuil van 1870, doofde enkele jaren geleden uit.

  Berlijn wordt zoals Wenen tijdens de Koude Oorlog: een veel te grote stad zonder geld, die het vooral moet hebben van musea en een fascinatie voor het verleden. Net iets te ver van het beschaafde Westen van het continent om hoogstaand te zijn, maar best gezellig en niet langer neurotisch van brandende ambities naar Duits leiderschap.

  Tijdens een reportage in 1998 was de eerste Berlijner die ik tegenkwam een 93-jarige man die nog monter zijn ochtendwandeling deed op Unter den Linden. ‘Ik heb met mijn klas nog voor de keizer gezongen, in 1916 in de oorlog', vertelde hij. ‘Elke zondag reed hij met zijn open koets, zonder lijfwachten, van zijn Schloss naar de dierentuin, de Zoologischer Garten, over Unter den Linden.' In de jaren twintig had de man nog in de Ufa-studio's in het nabije Potsdam gewerkt, en Marlene Dietrich en Fritz Lang gezien.

  Berlijn na de Koude Oorlog ontpopte zich tot een etalage van de recente Europese geschiedenis, in al haar gruwel en extremiteiten. Geert Mak in open lucht, een soort Troje, waarin elke laag van het verleden een andere verbergt.

  Langs Unter der Linden lag het Palast der Republik, een modernistische icoon van de DDR-staat. Asbest werd het perfecte excuus voor de afbraak van het gebouw. Op hetzelfde plein wil men binnenkort het nog veel lelijker keizerlijk paleis van voor 1918, het Berliner Schloss van Willem II, doen herrijzen. Dat werd na dertig jaar leegstand en zware beschadigingen in de bombardementen en gevechten van 1945, in 1951 als symbool van een reactionair verleden opgeblazen door de DDR-leiders.

  De eerste straat vlak achter de Muur in Oost-Berlijn heette de Otto Grotewohlstrasse, naar een communistische coryfee. Daar huisde de nomenklatoera, omdat men vermoedde dat die geen poging zou wagen de Muur over te steken. Na 1989 kreeg die straat weer haar oude naam: de Wilhelmstrasse, waar alle kanseliers van Bismarck tot en met Hitler kantoor hielden.

  De Führer had er ook zijn bunker, die van Der Untergang. Het is nog slechts een puinhoop. Enkel een bultje op een parkeerplaats verraadt, voor wie het weet, de plek van de oude ingang. Wegwijzers zijn er niet, om geen extreem-rechtse pelgrims te lokken. Wel wonen de laatste DDR-bonzen nog steeds in hun appartement aan de Wilhelmstrasse. De regering van Helmut Kohl liet hen na 1989 na enig aarzelen hun verblijf behouden.

Vet en rijk

  Het was een vreemde ervaring in 2004 om een paar honderd meter daarvandaan, in de bioscopen van de Potsdamer Platz, Der Untergang te zien. ‘Der Feind steht schon am Potsdamer Platz', kwam een ijverige soldaat de zieke en bevende Hitler vertellen, terwijl de Surround-luidsprekers de inslagen van Russische artillerie in je zetel deden dreunen.

In Görings Luftwaffeministerium, ook vlakbij, huist vandaag het ministerie van Financiën. Ernaast is nog een stukje Muur bewaard, en daarnaast de ruïnes van het Gestapogebouw met middenin het puin van het gebombardeerde Berlijn van 1945. In de ruïne is ook een beklemmende permanente tentoonstelling over de gruwelen van de nazi's te zien.

  Buitenlandse Zaken huist in het oude gebouw van het Centraal Comité van de Oost-Duitse communistische partij, tot 1945 de Reichsbank. In het vernieuwde Olympisch Stadion, dat oorspronkelijk voor de Spelen van 1916 werd gebouwd, liep Usein Bolt voor drie maanden zijn wereldrecord op dezelfde banen als Jesse Owens in 1936. Elk stukje Berlijn is even rijk aan geschiedenis als de Arabische woestijn aan olie.

  De bruinkoolgeur van Oost-Berlijn is kort na de eeuwwisseling verdwenen. De Muur in de hoofden van de Ossies en Wessies doet er langer over, maar vervaagt. De voornaamste inwoner van de Bundeskanzlei is vandaag vrouw en Oost-Duitse.

  Het verenigde Duitsland is in zijn geheel vet en rijk geworden. Het wordt de meest vergrijsde staat van Europa, met een gezapige hoofdstad waar files zeldzamer zijn dan in de rest van het land. Polen, Fransen, Russen of Britten, die het voor 1989 wel konden smaken dat er twee Duitslanden waren, vinden dat best zo. Berlijn blijft een magneet door zijn tumultueus verleden. Maar het schrijft gelukkig zelf geen geschiedenis meer.

10 februari 2024

 De voormalige Nederlandse minister-president Dries Van Agt, 93, is vorige maandag ‘hand in hand’ met zijn één jaar oudere vrouw Eugenie Krekelberg gestorven, nadat beiden voor euthanasie hadden gekozen. Het echtpaar had drie kinderen. De familie maakte het overlijden pas bekend na de begrafenis in kleine kring. Ik heb Van Agt één keer ontmoet, voor een uitgebreid interview, begin 1989, in het verre Tokio dan nog.

  Je moest de voorbije dagen wel wat zoeken naar In memoriams die de complexe figuur van Van Agt recht deden, maar er waren er wel. Zelfs de VRT corrigeerde haar aanvankelijke titel over ‘conservatieve droogstoppel’, waaraan Walter Pauli van Knack zich terecht ergerde.

 Van Agt laveerde tussen conservatisme en progressiviteit, zoals zovele katholieken na het Concilie en de jaren zestig. We kunnen ons die tijd en de discussies van toen nauwelijks nog voorstellen. Als goede Nederlandse burger stond hij er wel op dat hijzelf zijn mening zou vormen, en niet klakkeloos zou napraten wat priester of bisschop voorschreven. In die zin steunde hij ook het protest aan de katholieke universiteit van Nijmegen tegen mede-docent en theoloog Edward Schillebeeckx nadat die vanuit het Vaticaan spreekverbod was opgelegd. Schillebeeckx was in die dagen een naam in heel Europa.

 Van Agt was toen al voorstander van euthanasie, en je kan hem zelfs als één van de wegbereiders van de coffeeshops (en al de drugsellende die dat vandaag voortbrengt) beschouwen. Als je de walm van de marihuana in de straten van Amsterdam te veel wordt, denk dan mee aan Dries. Maar hij bleef ook gelovig en, samen met Eugenie – een juriste uit Maastricht die ooit won in de enige zaak waarin ze als jonge advocaten tegenover elkaar stonden -, naar de kerk gaan.

Tindemans

 Zijn conservatieve reputatie dankt Van Agt aan zijn optreden tegen de abortuskliniek van Bloemenhove als minister van Justitie in het kabinet Den Uyl. De administratie had twijfels over de wettelijke onderbouw van wat daar allemaal gebeurde, en Van Agt pleitte altijd voor uiterste voorzichtigheid inzake zwangerschapsonderbreking. Daarnaast was hij natuurlijk de saboteur van het kabinet-Den Uyl.

 Dat regeerde Nederland tussen 1973 en 1977. Vandaag is het de bon ton in Nederland om wat meewarig te doen over die regering, maar toen gold zij, zeker in de van oudsher eerder progressieve media, als het heilskabinet dat het land in een roes van bevrijding definitief de moderne tijdens zou doen binnenzeilen, die zich in de jaren zestig zo nadrukkelijk hadden aangekondigd. De nieuwe regering ademde ook torenhoge ambities uit.

 Maar van in het begin zat de klad erin, omdat eind 1973 de oliecrisis was uitgebroken die de al aanzwellende recessie verscherpte, en de eerste echte economische crisis in een kwarteeuw opstartte. Het bevlogen kabinet kwam in besparingstoestanden terecht. Van Agt snoof eerder dan wie ook de natuurlijke  reflex van mensen bij ontij: zich terugplooien op zichzelf en op oude waarden. Hij begon zichzelf dra als verpersoonlijking daarvan uit te dragen: met zijn harde aanpak tegen het terrorisme van de Zuid-Molukkers, met zijn oproepen tot een ‘ethisch reveil’ tegenover een maatschappij die in haar blijheid-vrijheid aan het ontsporen leek.

 Persoonlijk klikte het ook niet met Den Uyl. Die laatste was van streng-gereformeerden huize, progressief socialist, economist en journalist geweest, en op en top Hollander, die ook de ernst en last van het minister-presidentschap leek te willen belichamen. Van Agt was in 1977 nog maar de tweede Noord-Brabander ooit die in het Torentje geraakte. Afkomstig uit Eindhoven (toen nog Philips met een stad errond), prof in het katholieke Nijmegen, waar hij en zijn vrouw verleden week ook gestorven zijn.

 Hij had wat eerder Belgisch aandoende politieke eigenschappen: zichzelf niet altijd ernstig nemen, geen zin in detailkennis, graag onder de kiezers komen, durven denken in termen van politiek scoren en verliezen. Wilfried Martens nam later van hem – na zijn eigen hartaanval – het profiel over van premier-wielertoerist.

 Leo Tindemans, Martens’ voorganger, scherpte in de crisisjaren ook zijn ‘ethisch’ profiel ‘dicht bij het volk’ aan, wat hij met een formidabele retoriek ongelooflijk goed verkocht kreeg in Vlaanderen. Totdat hij in botsing kwam met PS-voorzitter André Cools, bijwijlen een charmante mens, maar ook een brutale machtswellusteling. 

 Toen in de zomer van 1978 tijdens oplopende ruzies over de staatshervorming Cools ziedend en tierend eiste dat Tindemans een advies van de Raad van State straal zou negeren, reageerde de Antwerpenaar ‘ethisch’. Hij riep, als bevlogen redenaar, vanop de Kamertribune uit dat ‘de grondwet geen vodje papier is’ en blies zijn eigen regering op. Tindemans werd daarop bijna een messias in Vlaanderen, maar was voortaan – en naar aloude Antwerpse traditie - persona non grata in het Belgisch establishment.

Hirohito

 Die Dries van Agt, die Tindemans zo inspireerde, heb ik ooit lang mogen interviewen, voor De Standaard in 1989. In Tokio. Hij had tijd. Zijn politieke carrière lag al acht jaar achter de rug, nadat hij in 1981 opnieuw in een kabinet met Joop Den Uyl terecht dreigde te komen, en liever de plaats had geruimd voor Ruud Lubbers. Die bleef dertien jaar minister-president, een record dat inmiddels is verbeterd door Mark Rutte.

 Van Agt was 58 toen ik hem interviewde. Ik was in Tokio voor de begrafenis van keizer Hirohito, op 24 februari. Roger Schoemans, de hoofdredacteur van Het Nieuwsblad (die ik nog altijd op handen draag voor alles wat hij mij leerde) stuurde heel graag snel mensen uit naar groot nieuws. Zijn vaste journalist daarvoor was Mon Vanderostyne, inmiddels ook al overleden, en een geweldige reporter, bewogen en grondig tegelijk.

 Maar het kon al eens iemand anders zijn. Ik herinner me dat er op een late namiddag in de zomer van 1987 in het noorden van Italië een grote aardverschuiving had plaatsgevonden met tientallen doden. Nog voor de krant die avond sloot was collega Sylvain Christiaens, die van Beringen was en met wie ik toen vaak samen naar het werk in Groot-Bijgaarden reed, al onderweg.

 Hij praatte immers Italiaans – hij was getrouwd met een Italiaanse – en stuurde de volgende dag een volledig verslag door van ter plekke. Hij had dus de hele nacht doorgereden met wat toen nog een echte bedrijfswagen was, namelijk een witte Peugeot op de parking van het bedrijf die altijd klaarstond voor reportages. Dat soort toestanden – en de ermee gepaard gaande adrenaline – sterkte ons wel dat we in het mooiste beroep van de wereld waren beland.

 Ook Hirohito werd snel besloten, geboekt en gestart. Ik had al een paar last-minute opdrachten voor Schoemans gedaan en hij wist dat ik twee jaar eerder voor De Standaard en op uitnodiging van de Japanse ambassade veertien dagen in het land had rondgetoerd (samen met Philippe Paquet van La Libre). Reizen naar Japan was in 1989 peperduur en een hotel boeken in Tokio waanzinnig duur, want de vastgoedzeepbel daar was op haar hoogtepunt. Maar het bedrijf, toen nog de Vlaamse Uitgeversmaatschappij van André Leysen, had goed geboerd en het kon eraf.

  Koning Boudewijn zou er ook zijn, en die nam in zijn vliegtuig een paar tv-journalisten mee. Zo heb ik tussendoor ook een dag het spoor gevolgd van de grote Wim Robberechts, die in die jaren zijn eigen videonieuws-bedrijf was gestart en er was voor het nagelnieuwe VTM. Wim had in 1987 furore gemaakt door al in de avond van 6 maart helikopterbeelden te leveren van de gekapseisde Herald of Free Entreprise die in het nine-o-clock news van de BBC te zien waren, op een moment dat de Vlaamse media, BRT, Standaard en Nieuwsblad incluis, die vrijdagavond nog niet doorhadden dat er zich een grote catastrofe aan het afspelen was.

 Wim poogde die hele dag in Tokio Nguza Karl I-Bond vast te krijgen. Die was ooit minister van Buitenlandse Zaken geweest van Mobutu, sinds 1965 dictator van Zaïre (het huidige Congo). Nguza was dan in ongenade gevallen, en in de cel beland, later weer in de genade gekomen en terug op zijn oude post.

 Wim was de enige westerse journalist die hem destijds in zijn cel had opgezocht, en hoopte nu op een gesprek om in primeur bevestigd te krijgen waar alle Belgische journalisten naar hengelden: zou Mobutu koning Boudewijn zien, zodat de andermaal gespannen relaties tussen Brussel en Kinshasha weer konden worden platgestreken? Aan het einde van een lange dag jagen en achtervolgen, stond Nguza Wim uiteindelijk een paar minuten toe, om te zeggen dat de kans gering was. Wim uiteraard ontgoocheld, maar ik had weer veel geleerd van een dag op de hielen van een absolute nieuwsjager.

Lufthansa

 Van de begrafenis zelf kon ik een origineel verslag brengen. Ik was de dag voordien door de straten van Tokio gaan kijken naar de voorbereidingen, en volgde ook de begrafenis tussen de mensen, rondwandelend van plek naar plek waar de stoet voorbijkwam. Wat mij opviel: die Japanners bekeken dat allemaal heel nuchter. De avond tevoren had ik in de laatste metro tussen de opeengepakte dronken Japanners gestaan, want het was een onverwachte extra-feestdag morgen en dus gingen ze nog langer op stap dan gebruikelijk.

 Waar de uitermate sobere begrafenisstoet met zwarte limousines voorbijtrok de volgende dag, onder de motregen in nog kille straten, stond wel volk, maar heerste een normale ambiance van wat curiositeit, spelende kinderen die met moeite onder controle gehouden werden, ingetogenheid als de stoet voorbijkwam en een minuut later alweer de joligheid van een gewone kermis. Groot was dan ook mijn verbazing toen ik ‘s avonds in mijn hotel toekwam – het was nog ochtend in Brussel - en het verslag van CNN zag.

 Die hadden er alle Japanners in ouderwetse kleurige kimono uitgepikt en vooral de grijsaards die pathetisch en hartstochtelijk weenden. De clichés dus die benadrukken hoe een ver land heel erg vreemd voor ons moet zijn. Ik had die dramatische figuren ook wel gezien, maar die waren gewoon marginaal in de massa mensen die eigenlijk grotendeels reageerden zoals u en ik zouden hebben gedaan. Dat indachtig legde ik in mijn verslag de nadruk op precies het gewone en herkenbare van de hele begrafenisstoet, alle mythes en ook ter plekke opgeklopte sacraliteit rond de Japanse keizerlijke familie ten spijt.

 In de slordigheid van het snelle vertrek hadden we in Brussel ook vermoed dat er wat opvolgingsceremonies zouden zijn na de begrafenis, maar die bleken pas voor veel later gepland. Ik had dus nog een vijftal dagen over. Ik heb die aan allerlei reportages besteed over hoe rijk en ambitieus Japan toen wel was. Ik was onder meer gaan uitzoeken hoe de nieuwe grootmacht aan ontwikkelingshulp wilde doen in Zaïre, en hoe ze Europalia in Brussel zou aanpakken, waarvan ze het volgende gastland was.

 En hoe Tokio tegen de EU aankeek, want die was, onder Jacques Delors, in volle opbloei. Wat me op het idee bracht de EU-ambassadeur in de Japanse hoofdstad te gaan opzoeken, en dat was op dat moment Dries Van Agt. De afspraak was zo gefikst, hij was blij eens een journalist van de Lage Landen te zien, kende uiteraard De Standaard, en nam uitgebreid zijn tijd. Het was allemaal heel formeel, heel vriendelijk, en vooral heel solied wat hij zei. Een aangename man, zonder spatje pretentie.

 Het interview reproduceren we in zijn geheel hiernaast en hierboven, met een schitterende foto van een andere formidabele collega, Eric Peustjens. Bijzonder intrigerend, als je het nu leest, is hoe Van Agt beschreef dat de Japanners, als nieuwe would-be grootmacht, hard bezig waren de Europese Unie te bestuderen, want blijkbaar was die een hoge vlucht aan het nemen. En dat het omgekeerde veel minder waar was: men deed in Europa niet half zoveel moeite om de nieuwe grootmacht Japan te bestuderen.

 Van Agt had gelijk natuurlijk. Japan was toen een economische magneet en hype zoals China dat de de eerste twintig jaar van deze eeuw in het westen is geweest. In 1990 kwam er echter plots een einde: de vastgoedzeepbel explodeerde, de recessie zette zich in en de economie ging, bij een dalende bevolking, dertig jaar van stagnatie in. Het patroon dat ook Europa in 1973 kende na een lange uitbundige hoogconjunctuur, en dat China nu sinds 2020 schijnt te kennen.

 Ik keerde eind februari huiswaarts, met één van de allereerste rechtstreekse lijnvluchten van Tokio naar Europa, van Lufthansa, dat in het Moskou van Gorbatsjov toelating had verworven om over de Sovjetunie te vliegen. Daardoor verminderde de reistijd (tot Frankfurt) tot 12 uur, daar waar mijn heenvlucht met tussenlanding in Alaska ruim 20 uur in beslag had genomen. 

 Het interview verscheen pas op 22 maart in De Standaard. Op dat moment zat ik alweer in Wenen, te bekijken hoe Oostenrijk plots lid van de EU wilde worden, en hoe er daar aan de grens met communistisch Hongarije van alles aan het schuiven was.

 Japan verdween helemaal achter de horizon. Net als Dries Van Agt.

6 januari 2024 

 Net na Kerstmis is in Parijs Jacques Delors zachtjes ingeslapen, 98 jaar oud. Gisteren is er een internationale rouwplechtigheid voor hem gehouden aan de Invalides in de Franse hoofdstad. Terecht prijst men Delors als de beste stuurman aan het hoofd van de EU-instellingen ooit, al kon hij dat natuurlijk ook maar zijn dankzij de volle steun van de Franse president François Mitterrand en de Duitse bondkanselier Helmut Kohl. 

 Maar nog boeiender is de geschiedenis van de vier jaar die Delors vertoefde in de Franse regering tussen 1981 en 1985, toen in Parijs voor Frankrijk en voor Europa cruciale sociaal-economische keuzes moesten gemaakt worden.  Aan het einde van deze Kerstvakantie dus een lang verhaal, dat veertig jaar later echter nog altijd heel actueel is omdat het de keuzes van onze tijd beter doet begrijpen.

 François Mitterrand (links op de foto, als president in 1983, met Delors, toen zijn superminister van Economie en Financiën) was 64 toen hij op 10 mei 1981 bij zijn derde poging dan toch president van Frankrijk mocht worden. Hij was geboren op 26 oktober 1916 als één van acht kinderen in een burgerlijke, katholieke familie van ambtenaren en agro-ondernemers, in Jarnac, een stadje iets stroomopwaarts van Cognac aan de Charente (het cognacbedrijf van Monnet huist tegenwoordig in Jarnac). Hij zou schitterend studeren, en advocaat worden.

 Maar in 1940 was hij dienstplichtige onderofficier  geweest, en krijgsgevangen, ontsnapt in 1942, dan ambtenaar voor het Vichy-regime geworden, uiteindelijk weerstander, en de politieke chef van een beweging van ex-krijgsgevangenen en gedeporteerden. Zo kwam hij in de politiek terecht, bij één van de vele kleine socialistische partijen in de marge op links van de heel grote communistische partij,  toen de grootste partij van het land. Mitterrand werd in 1947 verkozen in de Assemblee en meteen ook minister (van Oudstrijders).

 Hij klom op, tot Binnenlandse Zaken (onder Mendès-France in 1954) en Justitie (onder Mollet in 1956), twee posten die hem mee verantwoordelijk maakten voor executies en folteringen van Algerijnse onafhankelijkheidsstrijders. Het premierschap leek hem voorbestemd, tot De Gaulle in 1958 een einde maakte aan de Vierde Republiek. Als enige die de generaal durfde uit te dagen bij de presidentsverkiezingen in 1965 kwam hij met een onverwacht sterke score weer boven water.

 In 1969 ging hij ervan uit dat links na mei 1968 te gediscrediteerd was om kans te maken (wat een juiste inschatting bleek). In 1974 verloor hij met minder dan een procent van Valéry Giscard d’Estaing, de minister van Financiën van De Gaulle en Pompidou. Sinds de parlementsverkiezingen van een jaar eerder stond een partijpolitieke mijlpaal op zijn naam: voor het eerst sedert 1945 was de Parti Socialiste groter geworden dan de communisten.

 Mitterrand sterkte was zijn afstandelijkheid. Hij geloofde in de staatsraison, ging totaal on-emotioneel om met macht, ambieerde die als doel waarvoor de middelen heiligden. Hij liet zich door vermeende experts, noch door gebeurtenissen opjagen en beheerste perfect de kunst om een beslissing te nemen wanneer hij er de tijd rijp voor achtte. Toen Jacques Attali, de internationale adviseur van de president en diens kroniekschrijver, hem in 1985 vroeg wat de voornaamste kwaliteit van een politicus was, antwoordde hij: ‘Ik wou dat ik eerlijkheid kon zeggen, in feite is het de onverschilligheid.’

 Tegelijk was hij een gecultiveerd man, een boekenmens met een brede intellectuele kennis, die hij graag etaleerde. Altijd welopgevoed-formalistisch ook – slechts een handvol mensen sprak hem met tu aan -, en in zijn beste momenten uitermate charmant, onder meer in twee huwelijken en wat (bekende) buitenechtelijke avonturen. Zijn sterkte was ook zijn zwakte: Mitterrand werd heel zijn leven lang door zijn tegenstanders aangevallen op zijn ijskoud opportunisme. De Gaulle beschuldigde hem zelfs van collaboratie met het Petain-regime, niet ten onrechte, ook al was het maar heel even.

 Vier dagen na Mitterands verkiezing voor de stoel van De Gaulle in 1981 legde zijn staf een dik dossier op zijn tafel met alle politieke projecten die uitgevoerd moesten worden. Hij weigerde het open te doen. ‘Het zal aan de regering zijn om dat te bekijken,' verklaarde hij. Nu hij eindelijk zover was geraakt, zou hij zich positioneren zoals De Gaulle het presidentschap had geconcipieerd: grote lijnen en vooral buitenlandse zaken. Het is in die rol dat misschien wel zijn voornaamste – sommige zullen zeggen: enige – engagement ooit vorm kreeg: voor Europese samenwerking.

 De toen 31-jarige Mitterrand  had al in 1948 aan het legendarische Europese Congres van Den Haag deelgenomen, met prinses Juliana als gastvrouw en Winston Churchil als absolute vedette. Hij zou vanaf 1983 een ongewone band opbouwen met bondskanselier Helmut Kohl, karakterieel bijna een antipode. Er was natuurlijk al een traditie, van Adenauer en de Gaulle, van Schmidt en Giscard. Maar de band tussen Mitterrand en Kohl was evenwichtiger en daardoor waarschijnlijk de meest intense, op een niveau van verstandhouding dat sedertdien niet meer is herhaald.

Delors

 Daarvoor moesten Frankrijk en de Franse linkerzijde wel eerst door een proces van boetedoening. Al vanaf de eerste dag na Mitterrands overwinning liep het mis op de beurs van Parijs. De koers van de Franse franc daalde en de aandelen van de grote Franse bedrijven gingen in solden. Die laatsten zouden immers volgens het verkiezingsprogramma van de nieuwe president, het programme commun van socialisten en communisten, genationaliseerd worden. Na de vervroegde parlementsverkiezingen van 14 en 21 juni 1981, die de socialistische PS via het meerderheidsstelsel 285 van de 491 zetels in de Assemblee bezorgde, traden vier ministers van de tot 44 zetels gekrompen Parti Communiste de France toe tot de regering.

 Het kabinet kwam in handen van premier Pierre Mauroy, de 53-jarige burgemeester van Lille, die de sterkhouder was van het rode bastion in het uiterste noorden van het land. In de aanloop van de verkiezingen had hij een cruciaal bondgenootschap gesloten met Mitterrand tegen de andere clans van de PS. De belofte van een radicaal-linkse breuk met 23 jaar rechts bewind vertaalde zich in arbeidsduurverkorting (van 40 uur naar 39 zonder loonverlies), een vijfde week betaalde vakantie, belastingen op de grote fortuinen, pensioen op 60, en een verhoging van het aantal ambtenaren, naast loonsverhogingen onder syndicale druk natuurlijk.

 Daarnaast begon een feitelijke ‘uitzuivering’ van de macht, omdat rechts – de partij van De Gaulle vooral - al die tijd het staatsapparaat naar zijn hand had gezet, niet geheel onvergelijkbaar met de wijze waarop Viktor Orban dat dertig jaar later in Hongarije zou doen. Jacques Attali heeft in zijn volumineuze kroniek van Mitterrands presidentschap de sfeer beschreven waarin de nieuwe meesters in de eerste dagen door de staf van het Elysée bekeken werden als parvenus die de macht geusurpeerd hadden van zijn rechtmatige eigenaar.

 Het economisch concept achter de radicale koerswijziging was ‘de groei sociaal te stimuleren’, zoals Jacques Delors dat later beschreef. Delors, 55 was door Mitterrand tot minister van Economie en Financiën benoemd, en dus sleutelfiguur van het economisch beleid. Om hem wat te bewaken stelde de president de rijzende ster Laurent Fabius, amper 35, aan tot adjunct-minister voor het budget.

 De nieuwe super-minister kwam uit de katholieke arbeidersjeugd en het christelijk syndicalisme. Hij had even met de christendemocratische MRP van Schuman en Bidault geflirt, die na de oorlog een decennium lang sterk stond, maar evolueerde naar de socialistische strekkingen. Zijn vader was begonnen als loopjongen bij de Banque de France in Parijs, zijn moeder verdiende bij met naaien. Hun ambitie was het enig kind de beste studies te bezorgen. De oorlog verplichtte hen dat buiten Parijs, bij de familie in de Auvergne, te doen. Onmiddellijk na de bevrijding kon Jacques ook bij de Banque de France beginnen.

 Hij militeerde er in de vakbond, werkte zich op. In de jaren zestig verkaste hij naar het Commisariat du Plan (de creatie van Monnet). Dat maakte hem in 1969 tot adviseur op het kabinet van premier Jacques Chaban-Delmas (onder Pompidou), bij la droite dus, al was niemand in Parijs toen echt sectair. Na 1972 doceerde hij economie aan de universiteit van Parijs en de ENA, engageerde hij zich voor Mitterrand, was hij van 1979 tot 1981 Europarlementslid.

 Hij maakte opgeld als iemand die, zoals de West-Duitse bondskanselier Helmut Schmidt, klassieke economische visies kon verzoenen met even originele als pragmatische sociale hervormingen. Bovenal was hij ambitieus. Hij verzorgde uitstekend zijn eigen publiciteit, in een moderne omgang met de media. 

 Delors was een dossiervreter, een goed spreker, een nerveuze en gedreven man. Hij had een zachtmoedige kant, al beschreef Helmut Kohl hem in een gesprek met Mitterrand in 1986 in heftige bewoordingen: ‘Hij is opvliegend, je kan dat niet geloven. Als ik u was zou ik hem aanraden tien procent van zijn woede te gebruiken om zijn bureaucratie op te zwepen.’

 ‘Ons beleid was een reële ommekeer, waarvan de kost berekend moest worden,’ zo schreef Delors later met een absoluut understatement. ‘Ik ben op Financiën gestart in het volle besef van dat probleem, gezien de context in Europa en in de wereld.’ Die ‘context’ ging de andere richting uit: De eerste vrouwelijke Britse premier ooit, Margaret Thatcher, was sinds 1979 begonnen aan een radicaal beleid van afbouw van de staatsinterventie in haar land, door drastische besparingen en privatiseringen, door deregulering en belastingverlagingen en door een bikkelharde strijd om de wurggreep van de vakbonden op de Britse economie te breken.

 De nieuwe Amerikaanse president Ronald Reagan - hoogbejaard voor die tijd, want net nog 69 toen hij zijn eed aflegde - begon in Washington vanaf 20 januari 1981 aan een gelijkaardig beleid, al liet hij de militaire uitgaven drastisch stijgen.Hij liet vooral de Federal Reserve de interestvoeten fors verhogen om eindelijk een einde te maken aan de dubbelcijferige inflatie. Helmut Schmidt in de Bondsrepubliek probeerde al jaren iets gelijkaardigs maar moest rijden en omzien naar zijn eigen sociaaldemokratische achterban toe. De Benelux-landen gooiden in 1981 het roer om.

 De westerse wereld koos na 35 jaar keynesiaans beleid, met toenemende overheidsinterventie in de economie, stijgende inflatie en groeiende begrotingstekorten, voor een neoliberale koerswijziging. Die zou dertig jaar duren, de wereld als geheel een stuk welvarender maken, de Amerikaanse economie en de financiële wereld innoveren, en in het westen de herverdeling stoppen en de kloof tussen rijk en arm weer doen toenemen. Totdat vanaf 2007 de onthutsende bijwerkingen elkaar opvolgden: een ongeziene net niet fatale bankcrisis, ongecontroleerde migratie, de ontregeling van het klimaat en een heuse pandemie

Devaluaties

 Delors schetst in zijn memoires dat er in 1981 een kleine hoop was dat het aanzwengelen van de consumptie de Franse economie had kunnen stimuleren. Maar dat gebeurde niet, door het fundamenteel wantrouwen van de financieel welstellenden in links en door de inertie van het Franse bedrijfsleven. Dus gingen overheidstekort (- 3 % bbp) en handelsdeficit weer diep in het rood. Het probleem verscherpte nog door de snelle stijging van de dollarkoers onder Reagan, die Europa een derde oliecrisis (olie werd betaald in dollars) bezorgde.

 ‘Je moet nu eenmaal aanvaarden dat een democratie nood heeft aan afwisseling en dat die een prijs heeft,’ aldus Delors. Hij stelde dus net niet in zijn memoires dat er vanaf het begin rekening mee gehouden was dat het linkse project kon mislukken, maar dat men minstens naar de kiezer toe verplicht was een begin van uitvoering te geven. Was het daarom dat Mitterrand Delors, in de PS toch verdacht als ex-cabinetard onder Pompidou en vertrouweling van het internationale bankwezen,  benoemde op de sleutelpost van Economie en Financiën? ‘Het was inderdaad de laatste keer dat een regeerprogramma de traditionele dromen van links wenste uit te voeren,’ aldus Delors, ‘Dromen over de kwaliteit van het leven, van sociale rechtvaardigheid en van een betere verdeling van de vruchten van de nationale economie.’

 Het was dus een kwestie van tijd eer de opsplitsing van de weg bereikt zou worden: Frankrijk helemaal alleen een eigenzinnige linkse economische koers opsturen, met alle gevolgen – ook naar de Europese Gemeenschap toe. Of bijdraaien, mee-evolueren met de rest. Mr. President, I do not think your program will work,  sneerde Margaret Thatcher hem in volle vergadering toe, nadat Mitterrand als nieuwkomer was uitgenodigd om zijn economisch plannen te verduidelijken op de G-7 top in Ottawa op 20 juli 1981.

 Op zondag 4 oktober 1981 beslisten de ministers van Financiën van de Tien EU-lidstaten in Brussel tot de devaluatie van de franc, met 3 %, terwijl de D-mark met 5,5 % werd gerevalueerd. Bondskanselier Schmidt, die besefte dat links in Frankrijk eerst zijn dromen moest uittesten, gunde Mitterrand dat Bonn cijfermatig de zwaarste schok op zich nam. 

 Hij had vertrouwen in de nieuwe Franse president, die hem al drie dagen na zijn aantreden, tijdens Schmidts bezoek aan Parijs op 24 mei 1981, verzekerd had dat hij ‘niet van plan was uit het Europees Monetair Systeem’ te treden. Dat EMS was door Schmidt en Mitterrands voorganger Giscard in 1979 gecreëerd, samen met de Britse Commissievoorzitter Roy Jenkins, om na tien jaar onwezenlijke monetaire instabiliteit wat rust te herstellen. Schmidt waardeerde ook dat Mitterrand het standpunt van de bondskanselier over de omstreden plaatsing van nieuwe Amerikaanse kernraketten deelde, die de West-Duitse sociaal-democraat had gevraagd als tegenmaatregel tegen gelijkaardige Sovjet-Russische tuigen.

 De devaluatie van oktober vond plaats vier dagen nadat Fabius op de ministerraad van woensdagmorgen 30 september 1981 een Begroting had gepresenteerd met een verhoging van de uitgaven van 27 % en een deficit van 95 miljard francs of 2,6 % van het bbp.  Mitterrand had Fabius aangeduid om het budget naar de media toe uit te dragen, en dus compleet Delors gepasseerd.  

 Die had gezwegen op de ministerraad, maar kon in de late woensdagnamiddag al bijna triomfantelijk naar het Elysée bellen om te zeggen dat de franc onder zware druk stond en een devaluatie ‘voor dit weekeinde onvermijdelijk wordt.’ Mitterrand aanvaardde, omdat de devaluatie nog in de schoenen van voorganger Giscard geschoven kon worden. Hij stond Delors meteen toe een nieuwe begroting op te maken. Tegenover zijn collega’s in Brussel beloofde die 25 miljard franc besparingen. Fabius counterde op de ministerraad op 7 oktober met ‘maar 15 miljard.’ Mitterrand trancheerde: 15 miljard.

  De genomen maatregelen bleken onvoldoende en op zaterdag 12 juni 1982 volgde een tweede devaluatie, met 5,75 %, terwijl de D-mark met 4,25 % revalueerde. Ditmaal kon de blaam niet meer op de voorgangers geschoven worden. ‘Iedereen voelt de vernedering’, noteerde Attali, die ook de felle discussies op zondag 13 juni in het Elysée beschreef tussen de voorstanders van la rigueur, de besparings- en controlemaatregelen (Mauroy en Delors), en diegenen die nog een uitweg zochten via het opgeven van het lidmaatschap van het Europees Monetair Systeem (Rocard, Fabius, Chevènement). 

 Tien dagen later besliste de ministerraad een bevriezing van prijzen en lonen – op het bestaansminimum (SMIC) na – waarbij de facto het dertig jaar oude systeem van automatische indexering van de lonen werd opgegeven. De inflatiebestrijding kreeg nu toch voorrang. Mitterrand zelf, economisch overigens een dilettant, probeerde in de weken nadien nog Mauroy te corrigeren, door hem een programma van publieke investeringen en lage intresten op te leggen, via de genationaliseerde bedrijven en banken.

 Uiteindelijk lukte het wel de inflatie fors te doen dalen en op zijn minst het begrotingstekort te stabiliseren, maar het handelsdeficit bleef aangroeien. Frankrijk leefde boven zijn stand, en nog voor de gemeenteraadsverkiezingen van 6 en 13 maart 1983 – die links een nederlaag bezorgden – bereidde het kabinet een nieuwe devaluatie voor.

 Die kwam er, op maandagochtend 21 maart waarbij de franc 2,5 % lager werd afgeklokt, en de D-mark 5,5 % hoger. Delors kreeg, met de volle steun van Mauroy, vier dagen later op de ministerraad zijn zin: er kwam een saneringsplan van 20 miljard francs, waarvan een derde besparingen in de sociale zekerheid, een verhoging van de sociale bijdrage voor de pensioenen met 1,5 %, een voorafname op de personenbelasting van 1984, en zelfs een tijdelijk beperking van de muntruil voor de Fransen die op reis ging.

Premier

 Daaraan waren dramatische weken voorafgegaan. Mitterrand had het dilemma zelf op 19 februari 1983 al geschetst: ‘Ik ben verscheurd door twee ambities: die van de Europese constructie en die van de sociale rechtvaardigheid. Het Europees Monetair Stelsel is nodig om de eerste te doen slagen, maar beperkt mijn vrijheid inzake de tweede.’ En dus wisselde zijn keuze constant. Dat vermengde zich, na de eerste ronde van de gemeenteraadsverkiezingen, met de wil om Mauroy te vervangen. Il est usé, zei de president over de premier in die dagen. Feitelijk hanteerde Mitterrand opnieuw wat De Gaulle vanaf 1958 met de Vijfde Republiek had verwezenlijkt: de premier dient als zekering, en als toch de kortsluiting dreigt of toeslaat, steekt de president een nieuwe.

  Het Elysée probeerde eerst Mauroy, dan Delors te overtuigen om het EMS op te geven. Wie dat wilde uitvoeren mocht premier blijven/worden. Maar beiden weigerden – Mauroy met het argument ‘dat hij niet kon sturen op een ijzelbaan.’ De twee wisten finaal het beslissend argument boven te halen dat Mitterrand ertoe bracht eerst de devaluatie nog eens te proberen: de Franse deviezenreserves waren geslonken pas loin de zero. Er was gewoon geen geld meer om een vlottende franc, los van het EMS, eventueel te steunen.

 Zo ontstond de tactiek om de Duitsers, via de dreiging uit het EMS te stappen, ertoe aan te zetten een hoger percentage revaluatie van de D-Mark te aanvaarden dan Franse devaluatie, en zo het gezichtsverlies in Parijs te beperken.  In Bonn was echter sinds oktober een nieuwe centrum-rechtse West-Duitse regering  aan de macht gekomen onder Helmut Kohl, die op 6 maart 1983 de machtswissel bevestigd in vervroegde Bondsdagverkiezingen. Op 7 maart polste Mitterrand hem discreet over het scenario van muntherschikking. Bonn vond het Franse voorstel echter overdreven, zou dat ook op zaterdag 19 maart in Brussel nog doen.

 Jacques Delors kondigde op zondagmorgen 20 maart aan zijn collega’s in Brussel aan dat hij terug naar Parijs moest. Volgens Delors was dat om het dreigement met het verlaten van het EMS op die manier fysiek te maken. Attali brengt een ander verhaal: Delors wou in Parijs zijn op het ogenblik dat Mitterrand naar een nieuwe premier zocht. Die laatste, stomverbaasd, stuurde hem meteen terug. Diep in de nacht van zondag op maandag belde de West-Duitse minister van Financiën Gerhard Stoltenberg met Kohl. Die was ondertussen gecharmeerd geraakt door zijn eerste contacten met Mitterrand, en legde nu, tegen alle adviezen in, op dat men de Fransen moest helpen.

 Zo gebeurde ook. Later op die maandag in Brussel, waar om 17u ook een Europese Raad begon, had Mitterrand om 15 uur een gesprek van anderhalf uur met Delors, die hij gevraagd had in de Belgische hoofdstad op hem te wachten. Hij bood hem het premierschap aan, op voorwaarde dat hij zich zou verstaan met Fabius op Financiën en met Pierre Bérégovoy, de linksere secretaris-generaal van het Elysée, die minister van Sociale Zaken zou worden.

 Jacques mocht dus dirigent onder de president worden, van een weliswaar roder klinkend orkest. Het eeuwige spel van verdeel en heers. Delors, die het doorhad, vroeg de eindcontrole op Financiën te mogen combineren met het premierschap. De president weigerde, en Delors haakte af. ‘Ik wil mijn lot niet in de hand van één man leggen,’ vertrouwde Mitterrand een dag later toe aan Attali. Tegenover Delors erkende de president, een verwoed consument van geschiedenisboeken, ruim een jaar later ‘dat hij niet de rol van vadsige koning wou opnemen tegenover u als hofmeier.’

Brussel

   Zonder Delors, die dus op Financiën bleef maar wel van Fabius verlost geraakte voor Begroting,  bleef enkel Mauroy. Die had het nieuwe, harde beleid voorgesteld, ook al maakte die forse koerswijziging hem natuurlijk niet geloofwaardiger. De conclusie volgde een jaar later, op 17 juli 1984: Mauroy ging, na de forse overwinning van rechts bij de Europese verkiezingen.

 Laurent Fabius, tot dan minister van Industrie, werd de nieuwe Franse premier, de jongste ooit. Delors, die nog even hoopte, kreeg bevestigd dat hij naar Brussel mocht gaan, voor het voorzitterschap van de Europese Commissie. In het nieuwe kabinet van Fabius ontbraken de communisten. Die hadden de gelegenheid aangegrepen om, vanwege de rigueur, op te stappen. Attali somde in zijn dagboek triomfantelijk op hoe weinig ze bereikt hadden.

 De benoeming van Delors was door Mitterrand en Kohl geregeld in een reeks van gesprekken in het voorjaar. Beiden hadden de brave Luxemburgse Commissievoorzitter Gaston Thorn afgeschreven. Die had zichzelf finaal tot de rol van een eenzaam prekende Savonarola tegen de Europse stilstand gedegradeerd en dus zijn eigen machteloosheid gepromoot. Diens soliedere Belgische vice-voorzitter Etienne Davignon kon niet voor Mitterrand, omdat ‘men hem verwijt te dicht bij de Amerikanen te staan en teveel tot de EU-aristocratie te behoren’, zoals hij tegenover de Belgische premier Martens zei.

 Hij en Kohl werden het er over eens dat het ditmaal een Duitser of een Fransman moest zijn, om de EG weer wat dynamisme in te blazen. Kohl had de eerste keuze, kende zelfs een kandidaat, Kurt Biedenkopf, de CDU-topman van Noordrijn-Westfalen. Dat was een gewezen kompaan, die hij echter inmiddels wantrouwde en waarschijnlijk liever niet in de leidende rol in Brussel zag terwijl hij nog zijn eerste Europese stappen zette.

 Ook Mitterrand kende een kandidaat, zijn te vaak eigenzinnige en blunderende minister van Buitenlandse Zaken Claude Cheysson, die al commissaris in Brussel geweest was tussen 1977 en 1981, en die besefte dat zijn rol in Parijs was uitgespeeld. Maar de president suggereerde Delors aan Kohl, met de belofte dat nadien een Duitser aan de beurt kon komen. Wilde hij hem kwijt, als potentiële rivaal bij de verkiezingen van 1988?

 Delors verwees later in zijn memoires nogal bitter naar één van de laatste interviews van Mitterrand (die begin 1996 overleed) waarin die stelde dat de minister van Financiën vanwege zijn christendemocratisch verleden en parfum nooit genoeg gedragen zou worden door heel links en dus geen kans maakte. Vandaar dat Delors eind 1994  wel geflirt heeft met een kandidatuur voor het presidentschap, maar niet heeft doorgezet.

 Dacht Delors daar ook zo al over in 1984? Precies omdat Mitterrand toen niet zeker was zijn woelige minister te kunnen overtuigen zichzelf naar Brussel te verbannen, liet hij dat aan Kohl over, die het met veel verve deed en ook slaagde. Voor Kohl was Delors voldoende rechts – of noem het ‘pragmatisch’ - om aanvaardbaar te zijn. Zelfs Margaret Thatcher verdedigde nadien de keuze voor haar partijgenoten met het argument dat Delors had turned Mitterandism into Thatcherism.

Credo

 Van veel diepere impact dan die benoeming was dat iedereen de ommezwaai van het Franse beleid van 21 maart 1983 zou gaan beschouwen als het einde van vele sociaaldemocratische stokpaardjes, zoals die in de crisis van de jaren dertig waren ontwikkeld als haalbaar alternatief voor het officieel beleden marxisme, onder meer door de Antwerpse sociaaldemocraat Hendrik De Man. Die principes waren voor het eerst volop toegepast door de Labour-regering van Clement Attlee in Londen na 1945. Ze hadden het regeerprogramma van Mitterrand en Mauroy bemeubeld in 1981.

Op 24 maart 1983 omschreef Attali het besparingsplan-Delors in één zinnetje: On reprend ce qu’on a donné en 1981 (‘We pakken terug af wat we in 1981 uitgedeeld hebben’).Het werkte overigens. De speculatie tegen de franc nam af en het EMS groeide uit tot de basis van de euro. Mitterrand borg de socialistische dromen op en werd een sociaaldemocraat.

 Voor Felipe Gonzalez, met zijn socialistische partij pas aan de macht gekomen in Madrid in oktober 1982, was dit alles een hefboom om, zijn eigen instinct volgend, ook een koers van minste weerstand tegen het neoliberale tij aan te nemen. ‘Ik ben Mitterrand veel verschuldigd,’ zei hij aan de nieuwe Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken George Shultz half december 1982 toen die langskwam. ‘Hij kwam aan de macht met een grote meerderheid en een socialistisch ticket, net als ik nu. Hij voerde het socialistisch programma uit, en het resultaat was een catastrofe voor Frankrijk. Dat is mijn les: voer dat socialistisch programma niet uit. Blijf bij de markt. Moedig investeerders aan. Dat ga ik doen.’ Gonzalez bleef tot 1996 premier.

 Op 9 juni 1983 won Margaret Thatcher, gesterkt door haar overwinning in de Falkland-Oorlog tegen Argentinië, de grootste Conservatieve meerderheid in het Lagerhuis ooit, tegen een gedecimeerd Labour dat na zijn machtsverlies in 1979 zich teruggeplooid had op een radikaal-linkse koers. De Italiaanse socialist Bettino Craxi, die op 4 augustus 1983 in Rome premier werd en dat vier volle jaren zou blijven, deed hetzelfde, onder meer met de afschaffing van de scala mobile, de automatische loonindexering, om op die manier de inflatie te bestrijden. De sociaaldemocratische partijen zouden in de jaren tachtig en negentig meer en meer de macht veroveren in diverse landen van Europa, nadat ze zich grotendeels bij het credo van de liberale markteconomie hadden neergelegd.

 25 november 2023 

 Niets is zo boeiend in het beschrijven van geschiedenis als de onverwachte gebeurtenis die de bestaande orde overhoophaalt. Tot kort voor de exitpoll van de Nederlandse verkiezingen voor de Tweede Kamer om 21u woensdagavond dacht ik, op basis van alle peilingen, dat Den Haag andermaal een nieuwe trend zou zetten: de restauratie van een partijlandschap gedomineerd door de drie voormalig grote traditionele partijen. Dat waren dan de liberalen, de met groen versterkte sociaaldemocraten, en een nieuwkomer met een toch niet helemaal te verbergen christendemocratisch parfum. En toen won de PVV van Wilders, met een straat voorsprong.

 Puur mathematisch is de score die de PVV van Wilders woensdag liet optekenen maar een beetje een uitschieter. Met 37 zetels bezet die partij voortaan net niet een kwart van de Tweede Kamer. Bij zijn vier verkiezingsoverwinningen tussen 2010 en 2021 behaalde Mark Rutte maar één keer meer zetels: 41 in 2012. De PvdA won in dat jaar ook 38 zetels. In 2002, 2003 en 2007 bleef het CDA winnaar, telkens nog boven 40 zetels.

 Voor het jaar 2000 was het normaal dat de grootse fractie meer dan 30 % van de zetels binnenrijfde, met 1994 en eventueel 1971 – toen de drie christelijke fracties nog samen het CDA moesten worden - als uitzondering. Toch lijkt de trend van de voorbije decennia naar versnippering van het partijlandschap toe op zijn minst afgeremd, zoniet omgebogen. Het zetelaantal van de drie grootste fracties in de Tweede Kamer samen was altijd meer dan 100 voor 2006. Sedertdien daalde dat tot een dieptepunt van 72 in 2017, met al een sterk herstel in 2021 (82) en nu toch alweer veertien zetels meer dan zes jaar geleden: 86.

Stichting

 De aardschok van de Nederlandse Tweede Kamerverkiezing van woensdag zit niet zozeer in de cijfers, wel in de winnaar, de PVV (de afkorting staat voor Partij voor de Vrijheid, en niet voor ‘Partij voor Vrijheid en Vooruitgang’, zoals bij de de voorloper van de VLD in Vlaanderen voor 1992). Vooral is er de verrassende voorsprong: 12 zetels op de tweede, het kartel van Groen Links en PvdA van Frans Timmermans. Wilders’ partij was in de laatste peilingen inderdaad aan een opvallende comeback bezig. Maar alle prognoses gaven de partij in het beste geval een nipte toppositie, met maximum een zetel voorsprong.

 De voor de hand liggende conclusie is dat de peilers weer onbetrouwbaar zijn gebleken. Maar ze waren toch vrij unisono. En ze slaan zelden de bal mis bij Nederlandse verkiezingen. Het kan dat het NOS-verkiezingsdebat aan de vooravond van verkiezingsdag zwaar de doorslag heeft gegeven. Zelf vond ik dat Wilders daar inderdaad sterk voor de dag kwam, net als Pieter Omzigt en tot op zekere hoogte Frans Timmermans (minder dan vroeger, omdat aan hem slijtage kleeft). Dilan Yesilgöz zwalpte in die uitzending, in tegenstelling tot haar optredens de dagen voordien, toen ze verraste als onverwacht sterk.

 Het historische van de uitslag is vooral dat de PVV een ongewone partij is, zelfs als men de omstreden term 'populisme' wil vermijden.. Voor de eerste maal sinds de Tweede Kamer vanaf 1848 rechtstreeks wordt verkozen is de grootste fractie niet liberaal, socialistisch of confessioneel-christendemocratisch. In België kennen ze die frappante nieuwigheid sinds 2010, in Italië sinds 1994, in Zwitserland sedert 1999.  In Duitsland hadden ze dat - dat is bekend - ooit eens in 1932 gehad, in Frankrijk bijna tien jaar lang na de Tweede Wereldoorlog, met de communisten. In Italië zetelen de 'populisten' ten laatste sinds 2017 in het kabinet (maar wat was Berlusconi dan?), in Oostenrijk zo'n zeven jaar sinds 2000, in de Scandinavische landen af en toe, in Zwitserland al een kwarteeuw ononderbroken.

 Bovendien is de PVV geen uitgebouwde partij:  ze heeft geen leden, houdt dus geen congressen. De enige centrale structuur op nationaal niveau is de fractie van de verkozenen. Fracties zijn blijkbaar ook de partijstructuur op lokaal niveau. Op zich hoeft dat geen handicap te zijn. Partijen werden in een grijs verleden opgericht om de verkozenen en de ministers beter te controleren op hun beloftes aan de kiezer, omdat die individueel in hun wetgevend werk allemaal beïnvloedbaar en omkoopbaar waren, door de koning, de overheid, de lobby’s en bedrijven. De facto zijn die partijen – zeker in België – vandaag geëvolueerd tot on-transparante structuren, met weinig betalende vaak heel oude leden (soms heel vreemd gerekruteerd), en volstrekte onduidelijkheid over hoe lijsten worden samengesteld en hoe de gelden voor verkiezingscampagnes worden ingezameld en verdeeld.

 Vraag is dus hoe dat allemaal bij Wilders verloopt. Op de website van de PVV bestaat bijvoorbeeld een oproep om te doneren aan de Stichting Vrienden van de PVV. Die blijkt gereglementeerd door de verkiezingswetgeving in Nederland – die ik niet in detail ken – maar de PVV is niet meteen de meest transparante om die toe te passen. De genoemde Stichting heeft enkel een voorzitter: Geert Wilders uiteraard. Het bevestigt de indruk die je in Nederland vaak hoort dat het Wilders zelf is die alles bepaalt in de partij. Uiteraard doet hij dat ongetwijfeld met een ploeg trouwe medewerkers die voor hun trouw ook hun beloning zullen opeisen. Hij zal daar nu wat mankracht moeten bijzetten.

 Nagaan hoe dat allemaal voortaan zal functioneren wordt nog leuk werk voor journalisten en echte politologen (niet diegenen die op het niveau van slechte journalisten de waan van de dag nog uitvergroten):  hoe gaat de besluitvorming verlopen, waar gaat de input vandaan komen voor een regeerakkoord, is er een studiedienst, of heeft men een netwerk van lobby’s? En vooral: hoe gaat die uitermate licht gestructureerde partij dat plotse succes beheersen? Als grootste fractie is zij voortaan de eerste om te mogen kiezen bij de verdeling van vele mandaten en portefeuilles. Onvermijdelijk zal de appetijt groot zijn, zeker bij trouwe oudgedienden die jaren de spitsroeden van de goegemeente hebben getrotseerd.

Vrouwen

 Tegelijk moet de partij op zoek gaan naar nieuwkomers, expertise op alle mogelijke terreinen verwerven, managers en bekwame teamleiders van zo grote equipes aantrekken.  Succes lokt, en dus zullen de kandidaten wel toestromen. Maar daar het kaf van het koren scheiden, is altijd moeilijk. Je moet op zoek naar het fragiele evenwicht tussen oude rotten en nieuwe gladjanussen. En bij die laatste er op letten dat het een goede mengeling wordt van toch wat degelijke figuren met een establishment-parfum  – al dan niet uit de Randstad, maar liefst niet teveel - en echte buitenstaanders die echter meer  in hun mars moeten hebben dan het louter luidruchtig verkondigen van hun frustraties. 

 Dat wordt geen sinecure en zal tijd vergen. Vergelijk het met wat Bart De Wever in Belgiê overkwam. In amper een jaar tijd steeg hij met zijn NVA – na de breuk met kartelpartner CD&V in 2008 – eerst naar 13 % bij de Vlaamse verkiezingen van 2009, en dan even plots op 28 % bij de federale verkiezingen een jaar later. Finaal, bij de aanslepende federale regeringsonderhandelingen, koos De Wever in de zomer van 2011 er toch voorzichtigheidshalve voor uit de Belgische regering te blijven. Hij liet die over aan Elio di Rupo, die met een oneindig geduld zijn beurt had afgewacht. De NVA kreeg tijd om zichzelf in de oppositie een structuur en een partij-apparaat te geven, wat ze tegen 2014 ook grotendeels verwezenlijkte.

 Wilders heeft echter veel meer nog dan De Wever het profiel van outsider, provocateur, anti-establishment figuur, tribuun van de onvrede van de provincies over ‘die van Den Haag’. Hij heeft om minister-president te worden iets meer zetels nodig dan het aantal dat zijn PVV verwierf. De helft van zijn regeringsteam en van zijn meerderheid gaat dus onvermijdelijk bestaan uit figuren die hij niet alleen met zijn uitspraken de bomen ingejaagd heeft – en nog jaagt, als je Sigrid Kaag zag – maar die precies tot de kringen behoren waarop hij zo nadrukkelijk heeft gespuwd. Die gaan in het beste geval de jeuk in hun vingers moeten doven om rekeningen te vereffenen. Daartoe zal wel een zachte dwang groeien. Want de modale Nederlandse kiezer verwacht van Den Haag dat constructief regeren veel belangrijker wordt geacht dan partijpolitiek scoren, veel meer alleszins dan in de op dat vlak uitermate anarchistische en vaak onvolwassen Belgische politiek.

 De contra-indicatie voor de onregeerbaarheid van Wilders is dat hijzelf ooit een VVD-mandataris was. Hij was Tweede Kamerlid voor die partij tussen 1998 en 2004. Hij werkte daar toen zelfs een poosje samen met de gediplomeerde historicus Mark Rutte, toen een twijfelachtig aankomend talent. Wilders was natuurlijk ook tussen 2010 en 2012 rechtstreeks betrokken bij het regeringsbeleid van het eerste kabinet Rutte, dat door zijn tot 24 zetels uitgegroeide PVV-fractie gedoogd werd. En na twee jaar opgeblazen.

 Er zal deze dagen druk gezocht worden naar getuigen van die periode: hoe ging dat toen met Wilders, kan je met hem afspraken maken, dingen zeggen die hij niet meteen tegen je gebruikt, discreet openingen aftasten over moeilijke knopen? Of is hij ook in het echt het ongeleid projectiel dat hij naar de media toe projecteert? Men zal wat moeten zoeken. Bekijk de lijst van dat kabinet toen en je ziet dat quasi alle excellenties inmiddels uit de politiek zijn, de laatste, Rutte zelf, inbegrepen. Pieter Omzigt was toen, op zijn 36ste, nipt Kamerlid geworden, maar verzette zich binnen het CDA tegen de samenwerking met de PVV, en dus tegen het kabinet.

 Het zijn al die kleine elementen van nieuwigheid die ervoor zullen zorgen dat de formatie heel traag op gang komt. Het voorbeeld van Giorgia Meloni in Italië helpt niet: zij had haar meerderheid in het parlement al verworven op verkiezingsdag. In Nederland zal er nu eerst veel verkennings- en aftastwerk nodig zijn. Vertrouwen opbouwen tussen partners die minstens in het publiek elkaars bloed dronken is niet gemakkelijk. Bovendien moet ook Wilders wennen aan het centrum van de macht, de dagelijkse focus op het Torentje van het Binnenhof. Als straks de PVV-armada de Tweede Kamer binnenzeilt, zal er bijvoorbeeld meteen gekeken worden of het aandeel van vrouwen in de fractie – één op acht in de vorige Kamer – toch tot een proportie gegroeid is die je van een partij van de zelfverklaarde minister-president van alle Nederlanders mag verwachten. (De voorlopige uitslag doet één op zes vermoeden).

Gibbon

 Dat is dan nog beheersbaar als rel. De kans is echter ook groot dat er tussen de 37 fractieleden wel ergens een clevere veertiger (M/V) zit die snel het vak in de vingers krijgt en op grote hoop gaat leven: laat de ouwe maar zijn nek uitsteken, en als die in dat proces gevorderd is en wat versleten geraakt, hang ik hem met steun van onze achterban op aan zijn eigen uitspraken van vroeger. Wilders zal dat ook wel beseffen en moet dus voorzichtig vooruitgaan, zijn schepen schip voor schip en met lange tussenpozen verbranden. Hij heeft, zeker voor een verkiezingsoverwinnaar op de avond van de verkiezingen, al van een geweldige deemoedigheid blijk gegeven in het willen overtuigen van zijn reïncarnatie als in de grond zacht-geaarde leider van alle ‘Nederlanders’ (een nog nader te definiëren begrip in dit geval).

 Edward Gibbon, de Engelse historicus die twee en halve eeuw geleden de nog altijd lezenswaardige Decline and Fall of the Roman Empire neerschreef, gaf ooit dit als wijze raad mee: als je twijfelt tussen een verheven en een banaal motief om iemands daden te verklaren, kies dan het banale, want dat is het meest waarschijnlijke. Het hemd is nu eenmaal nader dan de rok. Politici zijn ook mensen die willen vooruitgaan in het leven, erkend willen worden, hun loon willen zien stijgen (al was het maar om thuis te overtuigen dat al die afwezigheden niet voor niets waren).

 In princiep is daar niets fout mee, want de democratie, als ze goed werkt, beloont diegenen die het best verwoorden en uitvoeren wat de kiezer vraagt. Dat je daardoor je eigen overtuigingen voortdurend moet aanpassen is niet eens fout, zolang het niet zo opvallend gebeurt dat je je eigen geloofwaardigheid schaadt. Politiek is  een métier dat toch een zeker vakmanschap vergt dat slechts langzaam wordt verworven. Politici mogen daarvoor ook beloond en goed betaald worden. Op voorwaarde uiteraard dat er sterk onafhankelijk toezicht blijft dat de sterke verleiding van zelfbediening – want politici zitten aan grote knoppen – tegengaat.

 In die zin moet je altijd mogelijke echte motieven achter de officiële blijven zoeken, een beetje zoals  het tv-programma De Ideale Wereld telkens weer illustreert met de sketch van ‘de woordvoerder’.  Als Dilan Yesilzög vrijdag aankondigde dat haar VVD geen deel wilde uitmaken van een volgende coalitie, begonnen velen meteen te moraliseren of dat nu een goed, slecht en/of democratisch billijk standpunt was. De interessante vraag is die naar het motief van dit besluit. Officieel de verkiezingsnederlaag natuurlijk. Maar misschien is de positie van Yesilzög gewoon te wankel om zich aan regeringsonderhandelingen te verbranden. En vraagt de VVD gewoon tijd om intern eerst orde op zaken te stellen. Vroeger zou zo’n fractieleider dat discreet en wat omfloerst aan toekomstige coalitiepartners laten weten hebben. Maar kan je dat zo vertrouwelijk ook aan Wilders en de PVV doorgeven?

 Het toont hoe moeilijk het zal zijn om de ambitie van Wilders waar te maken om minister-president van alle Nederlanders te worden. Niemand zal, uit angst voor de kiezer, het wagen hem meteen het bos in te sturen: hij heeft een te sterk mandaat meegekregen. Maar er is tijd nodig: tijd om vertrouwen op te bouwen met mogelijke en toekomstige coalitiepartners; tijd om de eigen wilde uitlatingen en voluntaristische kreten – laat staan het ‘minder Marokkanen’ - wat te doen vergeten; tijd om die te verzachten en om te turnen tot sterke voorstellen die regeringsbeleid kunnen worden en zelfs beleid van Europa (zeker als het om migratie gaat); tijd om daarna stapje voor stapje die bijgeknede voorstellen in de vorm te gieten van een gedetailleerd besluit van een ministerraad dat alle toetsen van administratie, Raad van State, overleginstellingen van het poldermodel en – niet te vergeten – het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kan doorstaan.

Sterveling

 Het lijkt een echte Sisyphus-klus. De geschiedenis leert echter ook dat het parfum van de macht dermate bedwelmend kan zijn dat het zelfs ogenschijnlijk gigantische hinderpalen op een zwaar parcours zachter en lichtvoetig te passeren maakt. Je hoeft niet verder te kijken dan de Belgische revolutie van 1830 om een voorbeeld te vinden van hoe radicale en veelal klungelige jonge heethoofden die een halfslachtige revolutie ontketenden toch – minstens voor een deel van hen – uitgroeiden tot bekwame regeerders die lang aan de macht bleven. Dansen op een aardschok, en eindigen met een fraaie wals, het is nog gebeurd.

 Het kan dat Wilders heel snel tot de conclusie komt dat het vormen van een regering hopeloos is. Maar dat biedt hem, als persoon, als individu, weinig perspectief: de uitlaatklep van een heftige klaagzang, misschien zelfs nieuwe verkiezingen, waarin hij echter nooit 50 % zal halen. Eerder is het risico dan groot dat de kiezer, die hem nu een op frustratie gebouwd wankel vertrouwen heeft geschonken, concludeert dat hij het niet kan. En hem dumpt.

  Neen, tracht de winnaar van de Nederlandse verkiezingen ook heel even te duiden als gewone sterveling, zoals u en ik. Dat is, in het historisch onderzoek tegenwoordig trouwens een trend, zeker voor koningen en vorsten uit het verleden die vroeger al te vaak en te gemakkelijk op het voetstuk van de adoratie werden geplaatst. Ook Julius Caesar is al lang niet meer die geniale veldheer, schrijver en staatsman van weleer, maar vooral een verschroeiend ambitieus politicus die Gallië enkel kwam veroveren om voldoende inkomsten te stelen om in Rome militair dictator te kunnen worden. 

 Mij lijkt het dat zich voor Geert Wilders, in zijn zestigste levensjaar, nu vooral totaal onverwacht het perspectief opent om, na vijftien jaar spitsroeden, catacomben en marginaliteit in het establishment, zijn carrière een schitterend slotakkoord te geven. Iets waar hij misschien wel nog van droomde toen hij op zijn dertigste als VVD’er in het Randstad-gebied Utrecht begon.  Dat hij daarin slaagt is nog altijd vrij onwaarschijnlijk. Er is de tijd die nodig zal zijn en die in contrast staat met de hijgerige media-aandacht en de permanente waan van de dag. Er zijn de grote en sombere slagschaduwen van zijn eigen verleden. Er zijn de boobytraps en wolfijzers en schietgeweren die liggen te wachten. Er zijn de foutjes en fouten die zich onderweg onvermijdelijk gaan voordoen.

  Maar never say never, zo leert ons de geschiedenis. Wilders als minister-president klinkt vandaag immers even onwaarschijnlijk als de inschatting op 24 februari 2022 dat Oekraïne het langer dan een paar weken kon volhouden tegen de Russische overmacht. Derk-Jan Eppink, sinds woensdag gewezen lid van de Tweede Kamer, schreef, als gewezen journalist van de Standaard destijds, dat er in de Brusselse Wetstraat op een dag gemiddeld meer te beleven viel dan op een maand aan het Binnenhof in Den Haag. Ook dat mantra is aan herziening toe. 

 24 oktober 2023

 De benoeming van de magistraat Paul Van Tigchelt tot nieuwe minister van Justitie heeft aanleiding gegeven tot kritiek dat opnieuw iemand zonder parlementair mandaat in de regering werd gehaald. Die kritiek etaleert ten dele een gebrek aan kennis van de grondwet en de aard van een parlementair regime, maar duidelijk ook een verlangen naar meer en een beter functionerende democratie.

 Grondwettelijk is er niets fout aan de benoeming van een niet-parlementair in de regering. ‘De federale uitvoerende macht berust bij de koning’, zo bepaalt artikel 37 van de Belgische grondwet. ‘De koning benoemt en ontslaat zijn ministers’ staat in artikel 96 (let op zijn ministers).

Scheiding der machten

 Wie zijn institutionele geschiedenis wat kent, weet waar dat vandaan komt. Het princiep van scheiding der machten werd al aan het einde van de 17de eeuw – niet toevallig in Holland en in het zog van de Brits-Hollandse koning-stadhouder Willem III – geformuleerd door de Engelse filosoof John Locke, die het vanaf 1689 meteen in de praktijk zag gebracht in Westminster. De rechterlijke macht moest onafhankelijk zijn van de politieke (en transparant!). En die politieke macht was opgedeeld in strikt gescheiden wetgevende en uitvoerende macht.

 Allen moesten het ‘algemeen belang’ dienen. Maar de uitvoerende macht kon daarvoor ook machten uitoefenen die niet door wetgeving geregeld waren, op voorwaarde dat het doel het algemeen belang  bleef, aldus Locke. De wetgever waakte op wetgeving en begroting, en, net als de rechterlijke macht, op de inperking van de willekeur van koning en overheid, de uitvoerende macht dus.  De drie leden van de macht hadden dus verschillende taken, ook inzake controle van elkaar, maar hetzelfde doel.

 Montesquieu, de Franse filosoof, diepte die staatstheorie een halve eeuw later verder uit. Daarbij was het voor hem en Locke duidelijk dat de uitvoerende macht het prerogatief van de koning bleef, met die beperking dat als de koning en/of zijn ministers al te zeer het algemeen belang verwaarloosden of schonden het volk het recht had ze af te zetten. Uit dat laatste is dan geleidelijk het beginsel van de ‘ministeriële verantwoordelijkheid’ gegroeid.

 Dat idee stond centraal in de opstand van de Belgen in 1830 tegen koning Willem I – en vooral tegen zijn onaantastbare minister van Justitie van Maanen, die van 1815 tot 1842 de rechterhand van de Nederlandse vorst was. De ministers in België werden voortaan ‘verantwoordelijk’ voor de daden van de koning, van de uitvoerende macht dus. Het staat zo nog steeds in artikel 88 van de grondwet, met een ouderwetse genitief: ‘de persoon des konings is onschendbaar; zijn ministers zijn verantwoordelijk’.

 Extra-parlementaire ministers kwamen er in ons land vooral na de Eerste Wereldoorlog, toen koning en establishment toch moeite hadden een wetgevende macht te vertrouwen die gekozen was op basis van het algemeen stemrecht en dus veel socialisten telde en wat radicale christendemocraten en flaminganten

 Ministeriële verantwoordelijkheid betekent dat elke regering maar kan functioneren als ze het vertrouwen heeft van een meerderheid in het parlement. Ze betekent ook dat elke individuele minister door het parlement ter verantwoording kan worden geroepen – en dus ook bij meerderheidsbesluit doorgestuurd - voor zijn of haar beleid (want de regering is in ons systeem in princiep niet zozeer een collectief dan wel een groep van individueel verantwoordelijken).

 Die druk, die zich vertaalde in de procedure van parlementaire interpellaties met een eindstemming over het antwoord van de minister, moest er op zijn beurt voor zorgen dat ‘de koning’ (en met hem de hele overheid) geen beslissingen nam die niet – via zijn handtekening - gedekt waren door een minister. De regering kan wel formele besluiten nemen – via Koninklijke Besluiten – die geen parlementaire goedkeuring behoeven, maar binnen strikt door de grondwet afgelijnde perken.

 Ter vergelijking: de Amerikaanse grondwet van 1789 creëerde een electorale scheiding: de koning was er afgeschaft, dus moest men een president verkiezen, die, eens verkozen, zijn regering volledig autonoom kon samenstellen, en enkel zijn wetten – inbegrepen de begroting – aan het verkozen parlement moest voorleggen. Nadien werd die scheiding wel wat afgezwakt door de zogeheten Impeachment-procedure (voor het eerst toegepast in 1974) en de hearings in de Senaat bij de benoeming van een minister. Het Europees Parlement vandaag kent voor de aanduiding van de leden van de Commissie wel hearings, en heeft ook een Impeachment-procedure voor de gehele Commissie, maar kent geen ‘ministeriële verantwoordelijkheid’ voor individuele Commissarissen, en dus ook geen interpellatie-procedure.

Koning

 Die scheiding der machten betekent dus ook dat de uitvoerende macht niet democratisch hoeft te zijn, wel het vertrouwen moet krijgen van het parlement. Zij kan enkel wetten kan laten goedkeuren die door een meerderheid van het parlement worden gestemd. En zij kan enkel ministers handhaven waarvan het beleid niet formeel door het parlement wordt weggestemd. Vandaar dat de koning die ministers best benoemt uit de meerderheid die na verkiezingen ontstaat. Ze kiezen uit het parlement is daarentegen geen verplichting. Maar het helpt aan de stabiliteit, gezien de benoeming tot minister voor de meeste volksvertegenwoordigers een promotie betekent. Ze afwijzen ontstemt hen doorgaans.

 De Belgische koningen hebben lang gevochten om zoveel mogelijk vrijheid te behouden bij de benoeming van ‘hun’ ministers. Ze pikten in de negentiende eeuw zelf de formateur van een regering uit de kleine kring van leidende notabelen van de winnende fractie, konden hun eigen kandidaten voor sommige ministerposten doorduwen en kandidaten van die formateur weigeren. Daarbij hoefden ze zelden buiten het parlement te gaan. Het cijnskiesrecht maakte dat de meeste Kamerleden notabelen waren, terwijl de Senaat volgestouwd bleef met edellieden, geestelijken, grootgrondbezitters en industriëlen. Voor de periode voor 1914 is Sylvain van de Weyer (op de foto: zijn standbeeld in leuven, dat er inmiddels van de aardbodem is verdwenen, al is er wel een brasserie met zijn naam aan het station) in 1845 vermoedelijk de enige niet-verkozen regeringsleider geweest (een ‘premier’ was er formeel niet voor 1918).

 Het is – dat is men inmiddels ook vergeten - tegen die koninklijke invloed, en al wat daarmee gepaard ging van zelfbediening door het establishment rond het hof, dat politieke partijen zijn uitgebouwd als structuren om de druk van de kiezer op de verkozen vertegenwoordigers te vergroten. Leopold I moest al in 1847 een eerste keer aanvaarden dat hij de formateur moest kiezen uit een hem niet zo sympathieke meerderheid (Charles Rogier en de liberalen). Naarmate de wetgevende macht steeds beter - en ten laatste sinds de late invoering van het vrouwenstemrecht in 1948 – democratisch gelegitimeerd geraakte, heeft die zijn greep op de uitvoerende macht altijd vergroot, ten koste van de koning en al wat daarrond hing.

 Toch zijn constitutionalisten in hun beschrijving van het parlementair stelsel ook altijd huiverig geweest om wetgevende en uitvoerende macht bijna helemaal te laten samenvallen. Er was de – formeel wat in onbruik geraakte notie – dat een verkozene des volks ‘de natie’ vertegenwoordigde, en niet alleen zijn kiezers, zijn partij, zijn lobbies. Dat staat trouwens zo bijna letterlijk nog in artikel 42 van de grondwet. 

 Er zijn ook taken van een bestuur van een land die best (minstens tijdelijk) aan de transparantie van een parlement onttrokken blijven: van handelscontracten met dictaturen over militaire geheimen en (al dan niet breed te interpreteren) privacy-elementen in het personeelsbeleid van de overheid tot gewoon moeilijke onderhandelingen die enkel achter gesloten deuren naar een compromis kunnen leiden. Daarvoor kan de scheiding der machten in princiep nuttig blijven.

Extra-parlementairen

 Nog tot in de jaren dertig van vorige eeuw zaten Belgische koningen af en toe de ministerraad voor. Zij presenteerden ook lange tijd, zoals de koningen in Groot-Brittannië en Nederland nog vandaag, het jaarprogramma van hun regering. Extra-parlementaire ministers kwamen er in ons land vooral na de Eerste Wereldoorlog, toen koning en establishment toch moeite hadden een wetgevende macht te vertrouwen die gekozen was op basis van het algemeen stemrecht en dus veel socialisten telde en wat radicale christendemocraten en flaminganten.

 Koning Albert, die met een huizenhoog prestige terugkeerde van het front in 1918, stelde toen een extra-parlementair aan tot premier: Leon Delacroix, de Brusselse advocaat van de koninklijke familie in allerlei betwistingen rond de erfenissen van Leopold II en tijdens de oorlog een sleutelfiguur in de hulpverlening aan de hongerende bevolking in bezet België. In 1921 deed Albert dat nog eens met de bankier Georges Theunis, die enkel gecoöpteerd senator was.

 Eind 1925, tijdens een monetaire crisis na de eerste poging tot het vormen van een rooms-rode coalitie, stuurde hij Emile Francqui uit, vertrouwensman van Leopold II in Congo eerst en China nadien, tijdens de oorlog een sleutelfiguur in het bezette land, en na 1918 de onderhandelaar bij uitstek in Versailles en over de uitstaande schulden van België. Francqui droeg eind 1925 aan Albert de nieuwe premier voor, Henri Jaspar, in een regering waarin hij de sterke man werd, die de financiën van het land terug op orde zou brengen.

 Die rol nam Francqui opnieuw op tijdens het dieptepunt van de economische crisis eind 1934, in het jaar voor zijn dood. De kersverse koning Leopold III riep toen Theunis terug als premier, met Francqui erbij. Beiden mislukten ditmaal, waarop Leopold in maart 1935 opnieuw een buitenstaander tot premier benoemde: de amper 42-jarige Leuvense prof in Financiën en vice-gouverneur van de Nationale Bank Paul van Zeeland. Hij drong die ook op toen de socialisten in de verkiezing van 1936 de grootste fractie werden. Zoals bekend geloofde Leopold zoals zovelen in de jaren dertig niet echt meer in goed bestuur via democratie.

 De macht van de koning kromp gevoelig na de koningskwestie en het aftreden van Leopold in 1950. Toch waren het precies dan twee louter gecoöpteerde senatoren die premier werden van homogeen christendemocratische regeringen: Joseph Pholien van 1950 tot 1952 en Jean Van Houtte in de twee jaar nadien. Sedertdien zijn er geen extra-parlementaire premiers meer geweest.

 Wel bleef Financiën een uitgelezen terrein voor dat soort benoemingen, blijkbaar vaak omdat men er zeker in moeilijker tijden een hoge mate van expertise verwachtte die men in het parlement niet vond. Bankier Camille Gutt, voor tijdens en vlak na de oorlog, was dat al. Hoogleraar en ambtenaar Franz De Voghel volgde hem op in 1945. Later in de crisisjaren 1980-81 waren er nog de kortstondige extra-parlementaire ministers Paul Hatry, Robert Henrion, Robert Vandeputte (1981). Gaston Geens, tot 1981 gecoöpteerd senator (en hoofd van de christendemocratische studiedienst CEPESS), was sinds 1974 staatssecretaris en minister van Begroting, werd van vanaf medio 1980 de eerste Vlaamse minister-president. Het is in die jaren dat het begrotingstekort volledig ontspoorde.

 Mieke Offeciers kwam in 1992 in het eerste kabinet-Dehaene vanuit de studiedienst van het VEV (vandaag VOKA) op Begroting, en werd anderhalf later opgevolgd door gecoöpteerd senator Herman Van Rompuy. Koen Geens werd federaal minister van Financiën in 2013 als ex-kabinetschef van de Vlaamse minister-president en hoogleraar aan de Rechtsfaculteit in Leuven.

 Nog bekende politici die als extra-parlementair begonnen, zijn Mark Eyskens (als hoogleraar in Leuven begonnen als staatssecretaris voor Ruimtelijke Ordening in 1976), Jean-Luc Dehaene (kabinetschef van de premier, vanaf 1981 minister van Sociale Zaken en meteen vice-premier) , en Philippe Moureaux (werd als hoogleraar geschiedenis en kabinetschef in 1980 minister van Binnenlandse Zaken).

Politieke crisis

 Extra-parlementairen zijn dus niet nieuw. Alleen valt het op dat het in het kabinet De Croo toch wel een trend wordt. Annelies Verlinden (advocate) was er van in het begin bij, Hadja Lahbib (journaliste) kwam op Buitenlandse Zaken, nu is daar dus ook Paul Van Tighelt (magistraat) bij, drie extra-parlementairen op drie oerfuncties van een federale regering (Binnenlandse Zaken, Buitenlandse Zaken, Justitie, portefeuilles die al in 1830 bestonden in de eerste regering met zes leden). Bij de staatsecretarissen is de oogst nog groter, al dan niet na vervanging van de oorspronkelijke titularis: Nicole De Moor, Thomas Dermine, Alexia Bertrand (na Eva De Bleeker) en Mathieu Michel.

 Dat gaat natuurlijk in tegen de hierboven gesignaleerde historische trend om de uitvoerende macht ook steeds meer democratisch te maken. De opstoot van extra-parlementairen is ook plots. Vermoedelijk moeten we er een zoveelste symptoom in zien van de steeds dieper wordende politieke crisis die België doormaakt. Die bestaat ook elders in West-Europa, al heeft ze bij ons nog een zich verscherpende communautaire dimensie bovenop. Sinds 2010 is bij ons continu de premier ook geen lid meer van de grootste fractie in het parlement, wat nochtans ook een democratische traditie is.

 De benoeming van de extra-parlementair Van Tigchelt is dus zeker niet ongewoon of ongrondwettelijk, ze kadert wel in een toenemende crisis van de parlementaire democratie.

  29 september 2023

  In het Museum aan de Stroom in Antwerpen hangt nu al twaalf jaar een klein schilderij dat de Spaanse Furie van november 1576 uitbeeldt. Een passage in het recente boek van Pieter Serrien, Opstand, deed me opnieuw nadenken over iets wat me is opgevallen van toen ik het schilderij het eerst zag: meer dan de brand van de stad, de moordpartijen en de verwoestingen is de schilder vooral de massale mishandeling van vrouwen bijgebleven.

 Ik heb deze zomer verscheidene weken lang de ruim zeshonderd bladzijden Opstand van Pieter Serrien gelezen. Het is een stevig feitenrelaas, waarin de inmiddels 38-jarige Antwerps historicus de geuzen centraal stelt, de gewone volksmensen en lagere edellieden die de stoottroepen vormden van de Opstand van de Nederlanden tegen Filips II vanaf 1566. Hij noemt het zelf een ‘eerherstel’, maar tracht dat toch zoveel als mogelijk te objectiveren. Je krijgt alleszins een hemelsbreed fresco van de veelal bijzonder bloedige en zelden heroïsche gebeurtenissen tussen 1565 en 1578 in de Lage Landen.

 Ik weet niet of Serrien ooit Het Geuzenboek van Louis Paul Boon heeft gelezen, dat vierenveertig jaar geleden verscheen, net na de dood van de Aalsterse schrijver en journalist. Boon hanteerde dezelfde invalshoek – sympathie voor de geuzen – deed ook veel historisch opzoekingswerk, maar verwierp elke poging tot objectiviteit. Zijn boek was even dik als dat van Serrien, maar met veel kleinere letters en zonder interlinie.

 Het was vooral vanaf de eerste bladzijde – met de legendarische scene van Juana la Loca die boven een ordinaire nachtemmer in een koude februarinacht in het Prinsenhof van Gent de latere keizer Karel de wereld inperst - een vlammende aanklacht van het onrecht dat de Nederlanden was aangedaan. In het volle besef dat Boon als kritisch historicus compleet fout zat, heb ik dat boek nochtans, ingepakt door zijn geweldige schrijfstijl, rechttoe, rechtaan, in één ruk uitgelezen en ook onthouden, al is het nu bijna vier decennia geleden. Het is en blijft een literair meesterwerk.

Hogendorp

 Dit gezegd zijnde, viel mijn oog bij het lezen van Serrien op een wat vreemde passage in zijn verhaal over de Spaanse Furie van Antwerpen (p.480-488). Dat zijn de vier dagen begin november 1576 dat het Spaanse leger in het Zuiderkasteel de stad, toen de rijkste van West-Europa en één van de grootste, innam en plunderde, omdat het al maanden niet meer was uitbetaald. Er zouden toen tot achtduizend doden gevallen zijn. Het was de meest gewelddadige plundering van een stad sinds de Sacco di Roma van 1527 door de troepen van de vader van Filips II, keizer Karel.

 Quasi alle illustraties in Serriens boek zijn gravures van Frans Hogendorp, de Mechelaar van wie die taferelen van de eerste decennia van de Tachtigjarige Oorlog inmiddels werelderfgoed zijn geworden. Ook de Spaanse Furie wordt uitgebeeld in Hogendorps gravures. Hij was toen al naar Keulen gevlucht, waar hij tot aan zijn dood in 1590 een drukkerij zou uitbaten. De foto bij dit artikel geeft één van de gravures weer, in een variant op die van het Rijksmuseum. Ik vond die vorig jaar in de Consciencebib van Antwerpen in het boek uit 1880 over de Furie van voormalig stadsarchivaris Génard. 

  Wat schrijft Serrien: ‘Ongetwijfeld vonden enkele van de afgebeelde gruwelpraktijken plaats, maar Hogenberg gebruikte ook symboliek. Met het verkrachten van vrouwen verwees de kunstenaar bijvoorbeeld niet alleen naar het onrecht dat sommigen was aangedaan, maar ook naar de ‘verkrachting’ van de stad Antwerpen als geheel. Zo waren de brand in het stadhuis en de dronkenmannen in de beurs ook symbolen.’

 Het is een wat ongelukkige passage vermoed ik, maar het verhaal deed me toch terug het schilderij opzoeken dat ik twaalf jaar geleden in het MAS zag hangen (dat overigens ook op de cover van mijn boek België een geschiedenis zonder land staat: https://www.rolffalter.com/bio#h.knwkl3um2ux ). Het is van een anonieme Antwerpse schilder, en men dateert het tegenwoordig in de eerste tien jaar na de gebeurtenissen. Alleszins viel het mij meteen op toen ik het voor het eerst zag, omdat ik geen enkel schilderij ken dat zo gedetailleerd en realistisch de plundering van een stad weergeeft. Dat heb je zelfs niet voor beruchte antecedenten als die van Rome in 1527 of die van Constantinopel in 1453.

Het lijkt erop dat de schilder nadrukkelijk heeft willen uitbeelden hoezeer vrouwen zijn mishandeld in de Spaanse Furie

 Het schilderij in het MAS is artistiek zeker geen meesterwerk, maar inhoudelijk is het voor een historicus een absoluut topstuk. Want je kan er inderdaad het brandend stadhuis zien, de vele brandende huizen, de massa’s lijken, ook van kinderen, de gruweldaden. Mij lijkt Frans Hogendorp hier duidelijk een paar keer zijn inspiratie gehaald te hebben. En zoals Serrien zelf citeert, bevestigen die taferelen ook het getuigenis van de Engelse dichter George Gascoigne die in die dagen in Antwerpen vertoefde: ‘Ik kan en mag hier niet voorbijgaan aan het in brand steken en de verwoesting van het stadhuis, met alle afbeeldingen en papieren van de stad. Ook kan ik niet zwijgen over beschamende verkrachtingen en de uitzinnige geweldplegingen die zijn begaan bij verscheidene vrouwen en maagden.’

Mukwege

 Dat laatste is het punt, dat mij ook het meest opvalt bij het schilderij. Het lijkt erop dat de schilder nadrukkelijk heeft willen uitbeelden hoezeer vrouwen zijn mishandeld in de Spaanse Furie. De taferelen, die we hieronder in foto’s van de details van het schilderij weergeven, staan nadrukkelijk op de voorgrond (ik kopieerde ze van de afbeelding in hoge resolutie op wikipedia, die teruggaat op het origineel van het MAS, je moet ze hieronder wel uitvergroten). Het is alsof onze anonieme schilder in de eerste plaats daarover ontzet is geweest. En ik vrees dat daar, net zomin als bij het brandende stadhuis, weinig symboliek bij te pas kwam, zelfs al kan je uit andere details van het schilderij afleiden dat de kunstenaar protestantse sympathieën had.

 Hoe dan ook moet je niet woke zijn – of maar een beetje – om te beseffen dat hier een fameus onderwerp zit voor verder historisch onderzoek, in het nederige besef trouwens dat in een dominant mannelijke wereld daar in het verleden waarschijnlijk te weinig aandacht aan is besteed. Hoe zat dat met de verkrachtingen bij gewelddadige innames van steden: wordt dat vaak of slechts zeldzaam vermeld, zijn er bronnen over wat met de mishandelde vrouwen nadien gebeurde, wat met eventuele kinderen die eruit voortkwamen?

 Ik weet niet of er daar veel bronnen over zijn. Het is het opzoeken waard. Maar het idee van onderzoek is me ook ingegeven doordat ik enkele jaren geleden Dennis Mukwege heb bezig gehoord, de gynaecoloog (en inmiddels ook Nobelprijswinnaar) die in Oost-Congo duizenden verkrachte vrouwen heeft behandeld. Hij heeft het altijd over verkrachting als een moedwillige tactiek van oorlog en terreur, om nog meer dan met slachtpartijen, gemeenschappen bewust en diepgaand te ontwrichten.

 Ik herinner me ook de vele reisverhalen over de Nederlanden in de zestiende en zeventiende eeuw waarin het reizigers opviel hoe zelfstandig en mondig – sommigen omschreven dat als vrijpostig - de vrouwen hier wel waren. Was het daarom misschien dat de overwinnaars in Antwerpen nog meer als een beest te keer gingen tegenover vrouwen dan anders? Is het daarom dat het schilderij van het MAS misschien wel de oudste illustratie levert van Mukweges stelling?

 9 september 2023

 Vijftig jaar na datum is de militaire staatsgreep van 11 september 1973 in het Zuid-Amerikaanse Chili nog altijd niet vergeten. Getuige daarvan de aandacht die de herinnering dit weekeinde in de internationale media kreeg. Dat is omdat het om een bijzonder bloeddorstige machtsgreep ging, omdat het indrukwekkend op tv te zien was, omdat het gebeuren zich entte op de bijwijlen naïeve en zelfs dwaze opstoot van linkse progressiviteit die toen in de westerse wereld van de studentenbeweging uitging. Na een halve eeuw blijft de conclusie echter onwrikbaar: geloof nooit dat een militair regime goed bestuur kan opleveren.

 Latijns-Amerika inspireerde Hergé tussen 1929 en 1976 driemaal tot een Kuifjes-album (Het gebroken oor, De zonnetempel, Kuifje bij de Picaro’s) Daarin vind je het clichébeeld dat eigenlijk tot omstreeks 1970 van het verre continent bestond: geweldige natuur, van de Amazone tot de Andes, het mysterie van de Inca’s, mensen die op straat slapen met een poncho en een sombrero, Noord-Amerikaanse olie- en wapenmarchands die aan alle partijen verkopen en de oorlog stimuleren, overal armoede. En bovenal een hilarische politieke instabiliteit: in Het Gebroken Oor (1935) probeert een vuurpeloton tot driemaal toe Kuifje te fusilleren, maar telkens wordt het onderbroken door berichten over een nieuwe staatsgreep, waarbij de soldaten in een instinctieve reflex meteen de naam van de nieuwe heerser – afwisselend de generaals Tapioca en Alcazar – toejuichen, en Viva la Libertad scanderen.

Neruda

  Eind maart 1964 hadden militairen in Brazilië de macht gegrepen, tegen een verkozen zacht-linkse president, en met steun van de Verenigde Staten. Die laatsten hadden sinds de machtsgreep van Fidel Castro in Cuba op Nieuwjaarsnacht van 1959 en de nucleaire Cuba-crisis van 1962 hun heksenjacht op communisten tot Zuid-Amerika uitgebreid. Voordien had Washington vooral gelet op de business-belangen bezuiden de Rio Grande en daar via haar diplomatie hand- en spandiensten voor geleverd.

 De staatsgreep in Brazilië was de eerste in een reeks op het continent. Het duurde vier dagen om het immense land onder controle te krijgen. Maar de omwenteling verliep relatief vreedzaam – er vielen een twintigtal doden – en vrij geleidelijk, op de onmiddellijke arrestatie van een paar duizend vermeende linkse militanten na. De facto was het militair ingrijpen in Rio en Brasilia niet zo ongewoon, en zoals altijd in eerste instantie een reactionaire kramp van een even steenrijke als geïsoleerde upper-class. Het was nauwelijks nieuws. Buiten Zuid-Amerika bleef Brazilië vooral synoniem voor carnaval, samba en het voetbal van Pelé.

 Chili was anders. Het had de reputatie van een vreedzaam, relatief democratisch land. Het was vooral een leegte, met zijn raar territorium lang uitgestrekt op de westflank van de Andes, en met toen evenveel inwoners als België, maar op 25 maal meer oppervlakte. Het was, zoals alle Latijns-Amerikaanse landen toen, uiteraard een ontwikkelingsland dat louter bestemd leek om het westen grondstoffen te leveren, met vooral kopermijnen. Het kwam enkel in het nieuws met aardbevingen en tsunami’s, waarvan het samen met Japan de wereldkampioen is. Al leverden zelfs die toen enkel kleine berichtjes onder de fait divers op in de westerse kranten, en nooit beeld in het tv- of bioscoopjournaal.

 Sinds 1970 was Salvador Allende president van Chili. Zijn grootvader langs moederszijde, Arsène Gossens, was een uit België afkomstige migrant was, wiens oudste zoon – de broer van Salvadors moeder – voor het vuurpeloton eindigde vanwege deelname aan een mislukte staatsgreep in Valparaiso. Allende, 62, was arts van opleiding, maar vooral een oude rot in de Chileense politiek. Met een heel nipte relatieve meerderheid voor zijn linkse Volksfront van socialisten en communisten verwierf hij aan het einde van zijn carrière het hoogste ambt.

 Zijn gebrek aan controle over de achterban compenseerde hij met vlammende retoriek over solidariteit met Cuba, tegen het Noord-Amerikaanse kapitalisme en imperialisme. Dat was iets waarin ook Pablo Neruda excelleerde, de dichter en latere Nobelprijswinnaar die in die dagen ambassadeur in Parijs was. (Neruda overleed, 69 jaar en al een tijdje ziek, twaalf dagen na de staatsgreep in Santiago aan een hartaanval, al zijn er tot vandaag twijfels of die wel toevallig was.)

  Al die vlammende ideeën beperkten zich in de beleidspraktijk vooral tot de klassieke nationalisaties van de mijnen en bedrijven, die zoals altijd de betrokken ondernemingen verder de dieperik in dreven. Allemaal niets abnormaals eigenlijk in het Latijns-Amerika van toen. Wel verzonk het land anno 1973 in steeds grotere chaos, voor een klein deeltje opgepookt door de VS, vooral doordat de eenzijdige interpretatie door Allende en zijn aanhangers van de nipte overwinning van 1970 door links de polarisatie op gang joeg in een straatarm land. Wat voldoende was om zeker de Chileens elite te doen schrikken, en ook en vooral Washington.  

 In zijn memoires begint Henry Kissinger – die president Nixon op 22 augustus 1973 van Nationale Veiligheidsadviseur tot minister van Buitenlandse Zaken promoveerde – zijn hoofdstuk over Chili met een forse affirmatie dat de Verenigde Staten nooit een hand hebben gehad in de staatsgreep tegen Allende. Waarna de rest van het hoofdstuk eigenlijk het tegendeel bewijst. Vooral getuigt het van de zeer Duits-rigide anticommunistische paranoia en het gebrek aan empathie dat Kissinger een paar jaar later ook zou overvallen tegenover linkse partijen in Portugal, Spanje en Griekenland toen die landen hun dictatuur afwierpen (zelfs de Griekse PASOK en de Portugees Mario Soares vielen onder zijn wantrouwen). Kissinger wordt terecht geroemd om een drietal diplomatieke tours de force, maar in Chili demonstreerde hij één van zijn minder fraaie kanten.

Pinochet

 In de ochtend van 11 september 1973 namen eenheden van de Chileense marine de stad Valparaiso in, vanaf 7 uur. Dat deed Allende naar het presidentieel paleis in Santiago trekken, onder de hoede van zijn paleiswacht. Vanaf half negen was duidelijk dat radio en tv-omroepen in handen waren van het leger, en dat telefoonverbindingen waren afgesloten. Tanks en pantserwagens verschenen in de straten van de Chileense hoofdstad Santiago. Loyale troepen rondom het paleis wisten in eerste instantie de aanval van de opstandelingen af te slaan. Allende kon zo nog een televisietoespraak van zeven minuten houden, een uitermate bevlogen speech, waarin hij tot verzet opriep, maar ook ontraadde om tegen kogels te vechten. Hij liet vooral geen twijfelover zijn heel nabije dood. ‘Anderen zullen dit duister en bitter moment moeten overwinnen, waarin verraad de overhand wil nemen.’

 Er bestaat een iconische foto van hem in zijn laatste minuten, met een pistool in een portaal van het brandend paleis, dat inmiddels was bestookt door de luchtmacht (zie foto hiernaast). Westerse cameraploegen filmden vrolijk en ongemoeid de beschieting, vernieling en brand . Spoedig stroomden van overal journalisten toe naar Santiago. Daar wachtte hen ruim een week later een uitnodiging om in het nationaal voetbalstadion – waar Brazilië in 1962 de wereldbeker had gewonnen – te komen kijken dat de vele gearresteerden goed behandeld werden. Dat liep mis, want die schreeuwden de journalisten toe over de summiere executies die ze hadden gezien en de folteringen die ze al hadden ondergaan, in de catacomben van het stadion zelf. Maurice De Wilde was daarbij, zelf een legende van wat toen nog de BRT-nieuwsdienst heette. Men mag hopen dat de omroep deze dagen zijn verslag nog eens op het net zet.

 De nieuwe sterke man heette Augusto Pinochet, zoals Allende uit Valparaiso afkomstig, maar zeven jaar jonger. Tot dan had die zich onledig gehouden met carrière maken in een leger dat veel te groot was en de facto louter voor binnenlands gebruik diende. Op 22 augustus pas was hij stafchef van dat leger geworden, nadat de vorige, generaal Pratts, die ook minister van Binnenlandse Zaken was, onder druk van zijn mede-officieren ontslag had genomen (Pinochet liet hem en diens vrouw een jaar later in Brazilië vermoorden met een bomwagen). De nieuwe sterke man, van wie Allende ook op 11 september nog vele uren geloofde dat hij loyaal was, kwam pas na een paar dagen uit zijn pijp.

 Hij vestigde een uitermate brutaal regime, dat in zestien jaar tijd ruim dertigduizend tegenstanders met een steeds weer terugkerende dorst naar sadisme aan de pijnbank onderwierp (gemiddeld vijf per dag eigenlijk) en twee- tot drieduizend ervan liet executeren zonder proces of deed ‘verdwijnen’. Vele tienduizenden Chilenen vluchtten het land uit, naar België en andere Europese landen, waar ze asiel verkregen. Ze verbroederden er met de Spanjaarden die nog altijd op de vlucht waren voor het even bloeddorstige Franco-regime van de burgeroorlog vijf en dertig jaar eerder. Pinochet bleef de voornaamste onder hen in het buitenland achtervolgen met aanslagen en moordpartijen.

 De schok van de beelden, de brutaliteit van het nieuwe regime, het martelaarschap van Allende en duidelijke indicaties van Amerikaanse ondermijning van diens regime – onder meer door de International Telephone en Telegraph Company (ITT) – zorgden voor ongewone beroering in de hele westerse wereld. Ze leverde koren op de molen van de nog steeds roerige studentenbeweging die in die dagen helemaal naar uiterst links was doorgeschoten in de cultus van Marx, Mao en het communisme en die de eerste jonge gedreven journalisten op nieuwsredacties bracht. Daar is dan een brede geëngageerde beweging uit voortgekomen, om Latijns-Amerika te blijven volgen, te steunen en te ‘redden’.

 De legendevorming rond de gewezen Cubaanse minister en opnieuw guerillero geworden en uiteindelijk omgebrachte Che Guevara eind de jaren zestig had daarvoor de eerste steen geleverd. Centraal-Amerika, met de moord op de Salvadoriaanse aartsbisschop Romero en de opstand van de sandinisten van Daniel Ortega in Nicaragua rondom 1980 zorgden later voor een nieuwe golf van echte en vermeende solidariteit. (Ortega, inmiddels zo oud als Donald Trump, is vandaag al vijftien jaar dictator naar Venezolaans model van dat land). Zo was Latijns-Amerika vijftien jaar lang een dagelijks item in de Europese actualiteit. Daarbij werd telkens overal de hand van de CIA gezien, die er overal inderdaad wel was, maar die, zoals zo vaak, meer kunde en intrige werd toegedicht dan datgene waartoe ze in de veel banalere praktijk (met heel veel foute inschattingen) in staat was.

Chicago-boys

 Latijns-Amerika werd tegen het eind de jaren zeventig het continent waar militaire dictaturen de regel waren. Nog brutaler dan de Chileense was die van Argentinië. Die was in 1976 via een staatsgreep aan de macht was gekomen en ruimde zes jaar later de plaats vanwege de nederlaag in de Falkland-oorlog tegen het Groot-Brittannië van Margaret Thatcher. Daar ‘verdwenen’ vele linkse opposanten van het regime naar we vandaag weten ook door hen ver boven zee vanaf grote hoogte levend naar beneden te gooien.

 Pinochet bleef nog tot 1989 aan de macht, toen hij bijna zo oud was als Donald Trump. Een referendum dat bedoeld was om zijn termijn nog met acht jaar te verlengen, liep dankzij de toenemende oppositie faliekant af. Hij zocht alsnog met de oude brutaliteit dat resultaat te vernietigen, maar vond ook onder zijn militaire medestanders geen steun meer. In de daaropvolgende overgang naar democratie wist hij zich nog eens tien jaar het opperbevelhebberschap van het leger te verzekeren en de benoeming van senator-voor-het-leven, wat hem immuniteit tegen vervolging verzekerde.

 In oktober 1998 lanceerde een pientere Spaanse onderzoeksrechter, Baltasar Garzon, een arrestatiebevel tegen hem tijdens een bezoek in Londen, op basis van de nieuwe internationale verdragen over wereldwijde rechtsvervolging voor schending van mensenrechten. De Britten hielden hem twee jaar in huisarrest, maar uiteindelijk stuurde de Labour-regering van Tony Blair hem terug naar Chili, impliciet vanwege de steun die Pinochet Londen had gegeven tijdens de Falkland-oorlog. Garzons initiatief wakkerde in Chili wel de moed aan om de generaal alsnog voor de rechter te krijgen voor zijn misdaden, maar hij wist met goede advocaten en ziektebriefjes de dagvaarding uit te stellen, tot hij eind 2006 - net 91 geworden – vredig overleed.

 Margaret Thatcher bleef altijd een openlijke fan van de generaal. Daarvoor hanteerde ze het argument dat hij de Chileense economie tot bloei had gebracht. Dat was een karikatuur. Pinochet haalde om de chaos van de Allende-jaren te corrigeren een eerste lichting Chicago-boys binnen, telgen van Milton Friedman die met harde hand de vrije markt invoerden. Dat zorgde voor een geweldige ontwrichting, die echter na enkele jaren ook wegebde. Want Chili ging nu meedraaien in de algemene tendens tot globalisering, die heel Zuid-Amerika in de jaren negentig tot bloei bracht. Die maakte  een einde maakte aan het gegeven dat ruim 80 % van de bevolking op dat continent tot diep in de jaren tachtig in een dagelijks primitief gevecht om overleving verwikkeld was, om voeding, kleding en woning, en in de hoop te ontsnappen aan de gevolgen van een oneindig gebrek aan medische verzorging. Die evolutie zou vermoedelijk ook zonder militairen plaats hebben gevonden, niet het minst omdat Brazilië, Argentinië en Peru veel sneller dan in Santiago al de dictatuur afschreven.

 Want ook de Chileens militairen leerden dat macht gebaseerd op louter geweld de mogelijkheid opent om vrijelijk en onbezorgd in de kas te graaien, een verleiding waaraan ze niet noodzakelijk altijd zelf bezwijken, maar haast zeker altijd hun familieleden en dus toch weer zijzelf. De vrije markt vrijwaren wordt dan minder belangrijk dan het draineren van inkomsten naar de eigen zak. Pinochet en zijn staatsgreep zijn de geschiedenis ingegaan als crapulositeit van het niveau van Idi Amin in Oeganda, Saddam Hoessein in Irak of vader en zoon Assad in Syrië. Regimes waar moord op de tegenstander gesublimeerd wordt als een hefboom voor vermeende stabiliteit. Generaal Sissi in Egypte doet deze dagen ook zijn best om in die rij terecht te komen. Voor de rest blijft de les van militaire dictaturen dat ze in het beste geval mateloos corrupt zijn, in het slechtste gewoon beestachtig. Ze leveren geen enkele meerwaarde op, enkel diepe wonden.

 Hergés laatste Latijns-Amerikaans verhaal over de Picaro’s van 1976 nam al een stuk van het grimmiger beeld mee, in de mate dat generaal Alcazar nu guerillero’s leidde en geld kreeg van de International Banana Company. Zijn eeuwig tegenstander, generaal Tapioca, keeg steun van het op Stalins satellietstaten geïnspireerde Bordurië. Bovenal beklijfde het allerlaatste beeld van een Kuifjes-strip ooit. Als Hergé’s held en de zijnen naar Europa terugvliegen, scheert hun vliegtuig over de slums waar een uitgemergelde moeder en een kind vanop een grote vuilnisbelt naar twee patrouillerende soldaten kijken. Een bijna identiek beeld als in het begin van het album. Het enige dat na de revolutie van Alcazar veranderde, is dat de soldaten nu een wat meer revolutionaire outfit dragen. En dat het gammele bordje met Viva Tapioca op de vuilnisbelt vervangen werd door een even gammel met Viva Alcazar.

23 augustus 2023

 Bij het begin van ons nieuwe geschiedenisseizoen, toch nog even een opwarmer uit het vorige. Rond mijn activiteiten op 11 juli van dit jaar. 

 Ik heb op de mediapagina van deze website twee teksten gezet.

 De eerste is de yekst die ik op 11 juli publiceerde op de opiniepagina in De Morgen rond de vraag of de Vlaamse milities van de Guldensporenslag echt te vergelijken zijn met de Taliban? Dat was inspelen op een polemiek van begin dit jaar tussen twee historici: de alom bekende Bart De Wever, en de Gentse onderzoeker Jan Dumolyn. Hier de link:

https://www.rolffalter.com/media#h.o1yq3p262ja4

 De tweede tekst is de toespraak die ik op zondag 9 juli in het stadhuis van Ronse en op 10 juli rond zes uur in het Groeningepark in Kortrijk mocht houden tijdens de plaatselijke elf-julivieringen. Van die toespraak verscheen het tweede deel op 11 juli opde opiniepagina van De Standaard. 

 Ik was gevraagd te zoeken naar een hedendaagse betekenis van de Guldensporenslag ruim zevenhonderd jaar geleden. Ik riep er vooral op tot meer Vlaamse zelfkritiek, na een halve eeuw zelfbestuur en tot het wagen van meer democratie. Hier die link:

https://www.rolffalter.com/media#h.gnhsjpja6t2l

 Ten overvloede leg ik er ook de link bij van het verhaal waar ik zelf heel veel plezier aan heb beleefd, na heel veel opzoekingswerk: het vermoeden dat de Franse operadiva Georgette Leblanc model heeft gestaan voor het beeld van de Vlaamse Maagd die zo verguld boven het Groeningepark in de zon staat te schitteren. Vanwege de foto’s moest ik het op een oude blog plaatsen, maar hier de link:

 https://zonderland.blogspot.com/2023/07/hoe-een-parisienne-het-tot-maagd-van.html 

Veel leesplezier.

6 juli 2023 

 Ik heb er lang over geaarzeld om deze stad in Noord-Frankrijk tot persoonlijke topbestemming uit te roepen als het om middeleeuwse geschiedenis van het voormalig graafschap Vlaanderen (voor 1369) gaat. Brugge of Gent lijken een zoveel logischer keuze, maar sta me toe u te overtuigen met mijn onvermijdelijk subjectieve argumenten.

 Eén reden is dat Brugge zo vanzelfsprekend is – zelfs al is Gent aan een inhaaloperatie bezig – dat je maar beter kan verrassen met iets anders. Een andere is dat het niet slecht is op deze manier eraan te herinneren dat ruim de helft van het territorium van het voormalige graafschap – zeker als je de periode voor 1214 neemt – in het hedendaagse Frankrijk ligt (zie mijn blogpost van 12 april: https://www.rolffalter.com/blog#h.9z435nygz1kr). Maar de hoofdreden is, ik geef het grif toe, puur sentiment.

 Saint-Omer is een oude stad, op het eerste gezicht zelfs een vrij doodse stad, zeker als je er gaat als de wind en de regen er huishouden. Er zijn nauwelijks nieuwe gebouwen te zien, jonger dan vijftig jaar zeg maar. De hele stad wordt getekend door de gele baksteen waarmee eeuwenlang huizen, kloosters, kerken en handelshuizen zijn rechtgezet (zie foto hiernaast).

 En er is vooral de rue Saint-Bertin: als je weet dat hier ooit de stad is ontstaan, als processie-route met eigen kerken tussen de Sint-Bertijnsabdij beneden aan de rivier en de Onze-Lieve-Vrouwekerk boven op de twintig meter hoge heuvel, en als je kijkt in die nog altijd niet zo brede kasseistraat met vele kleine huizen, dan voelt dat alsof je rechtstreeks in een ver verleden staat te staren.

La morte

 Oneerbiedig gezegd: Saint-Omer oogt een beetje als Saint-Omer-la-morte, naar analogie met de roman van Georges Rodenbach over Brugge ruim honderd jaar geleden. En de stad is dat ook nog grotendeels, zeker als je beseft dat er binnen de oude stadsmuren nauwelijks nog economische activiteit is buiten de overheid. Maar het beeld, dat je wel inpalmt, is onterecht. Saint-Omer is sinds een paar decennia aan het wakker worden, mikt daarbij op zijn immens patrimonium en het toerisme, en op KMO-zones rondom. Kortom, het heeft wat van Brugge toen die stad vele decennia geleden besloot niet langer la morte te zijn.

 Ondertussen valt er wel wat te zien. Mensen toch, zoveel oude kerken. De ruïne van Saint-Bertin onder meer, ook uit de zevende eeuw, één van de absolute religieuze centra van de vroege Karolingers (toen die nog hoofdzakelijk Haspengouwers waren). Er is net voldoende gered en hersteld na de Franse Revolutie – meer toch dan bij Sint-Baafs in Gent – om een indruk te krijgen.

 Daarnaast is er natuurlijk de Onze-Lieve-Vrouwekerk, kathedraal sinds de hervorming van de bisdommen door Filips II in 1561. Monumentaal, prachtig ingebed tussen nauwe straatjes en kleine toegangspoorten, rustig, met een heuse zonnewijzer en astrologische klok nog, monumentaal vooral, uit de glorietijd van de dertiende eeuw.

 Binnenin levert ze een supermarkt van erfgoed op, door elkaar, stoffig vaak, soms zonder veel uitleg, duidelijk een moeilijk te bemeesteren hoeveelheid: van het reliekschrijn van Saint-Omer zelve, via de Kruisafneming uit het atelier van Rubens, over de triomfantelijke vergulde deurinscriptie (uit de 19de eeuw) dat in 1677 Louis le Victorieux hier binnentrad (de Zonnekoning die defintief het graafschap Artois en dus ook Saint-Omer inpalmde), tot de Grand Dieu de Thérouanne, het prachtige Christusbeeld dat ooit het portaal van de reusachtige kathedraal van Thérouanne domineerde (zie verder en zie de foto's hieronder).

 En er zijn hier nog getuigen van Saint-Omers gouden eeuwen tussen 1000 en 1300. De Saint-Deniskerk, helemaal in de steigers, maar ooit gebouwd door de ambachten, met uiteraard een trotse toren en binnenin veel praalgraven van de lokale patriciërs. Die ligt aan de rue Saint-Bertin, als halte van de oude processie. Verwacht niet teveel didactisch gemak: ook hier weegt het onderhoud zwaar.

 Even oud is Saint-Sépulchre, aan het stadhuis, ooit gesticht door een deelnemer aan de eerste kruistocht die een reliek van Christus zelf zou hebben meegebracht, en ook nog mede-stichter van de Orde van de Tempeliers werd. Van de kerk van Sainte-Aldegonde, mogelijk gesticht door één van de meest invloedrijke families van Saint-Omer, met die naam (waarvan enkele telgen in latere eeuwen naar Brabant verhuisden en één het tot burgemeester van Antwerpen schopte), schiet enkel nog een oude fontein over, op de place Victor Hugo.

 Naast de kathedraal, iets hoger nog eigenlijk, zijn er de ruïnes van de motte comtale, het eerste bescheiden burchtje met een donjon van de allereerste graven van Vlaanderen in de negende en tiende eeuw. Al in de twaalfde eeuw trokken zij er weg, waarna het gebouw nog als gevangenis diende. Het huidige gebouw dat er staat is van vorige eeuw, maar geeft nog wel het terreinbeslag van het kasteeltje weer. 

 Saint-Omer, vergeten we dat niet, was de eerste stad van Vlaanderen die stadsrechten kreeg, en de eerste graven verbleven er vaak. In de abdij van Saint-Bertin vonden ooit enkelen van hen hun laatste rustplaats onder de kerkstenen, maar de Franse revolutionairen hebben die zoals overal elders in Noord-Frankrijk ausradiert.

 Van Vlaanderen gesproken. Van Haut-Ponts, de nog altijd schattige en zeer Hollands-ogende voorhaven van Saint-Omer van pakweg 1150 tot diep in de twintigste eeuw, weet men dat er altijd een lokale variant van West-Vlaams heeft gedomineerd. Maar hoeveel Vlaams en Frans er gesproken werd, in welke delen en welke sociale groepen van de stad, en hoe dat varieerde van periode tot periode, zal wel nooit helemaal uitgemaakt worden. We hadden alle namen die we hier gebruiken ook in hun Vlaamse versie kunnen geven, maar voor het bezoekersgemak houden we het in het Frans. Noem Saint-Omer gewoon een tweetalig gebied, toch tot een halve eeuw geleden, zoals de Elzas nog vandaag. De huidige burgemeester heet trouwens De Coster. François, niet Frans.

 Saint-Omer cultiveert gelukkig zijn patrimonium met grote zorg, heeft daarover een eigen site, etaleert die in een bibliotheek met immens veel oude boeken en toppers als een authentieke Gutenberg-Bijbel (uit de vroegere abdij), verzamelt wat het vond aan objecten in het Musée Sandelin. Bij dat laatste ook prachtige Maaslandse kruisen van rond 1200 die toen door rijke burgers werden aangekocht.

Wateringue

 Maar de stad kan je niet begrijpen zonder de complexe waterhuishouding rondom, zoals je Brugge niet kan begrijpen zonder het Zwin, en Gent niet zonder de grillige loop van Leie en Schelde. Het is hier ergens, vanuit de abdij van Saint-Bertin en wat verder de cisterciënzers-abdij van Clairmarais (vanaf de 12de eeuw), dat waarschijnlijk voor het allereerst ten noorden van de Alpen de technieken van kanaliseren en indijken zijn ontwikkeld.

 Het moest, want van de hellingen van Artois in dit regenachtig gebied aan de kust dendert met krachtige stroming de Aa naar beneden, om vlak na Saint-Omer in een platte vlakte terecht te komen, die zich vroeger tussen een engte van twee andere hellingen twintig kilometer verder moest wurmen om de zee te bereiken. Omdat het vele water niet altijd weg kon, ontstond een reuzegroot moeras, dat af en toe werd overspoeld door een stormvloed van de zee.  

 Het hele gebied was (en is nog af en toe) kwetsbaar voor overstromingen. En het is vermoedelijk daarom dat men met kanaliseren en indijken begonnen is, ruim duizend jaar geleden, tot en met de bouw van Saint-Omers voorhaven Grevelingen, dertig kilometer verder, in de twaalfde eeuw. Voor echt polderen hebben ze rond 1600 de poldermolen als nieuwste technologie moeten invoeren uit Holland (formeel de vijand toen, maar dat was voor de zakelijke Hollanders nooit een probleem). De strijd tegen de zee die de Lage Landen getekend en zelfs gemaakt heeft, van de Moeren tot de Afsluitdijk, zijn ze in en om Saint-Omer ooit begonnen.

 Van de abdij van het dorpje Clairmarais – even buiten Saint-Omer - schiet enkel een kale ruïne in een wei over, al zijn ze ernaast ook met bierproductie gestart. Weet dat de Vlaamse graaf Diederik van den Elzas (Thierry d’Alsace) ze stichtte, en dat in 1165 de Engelse aartsbisschop Thomas Becket er zijn toevlucht vond, als schuilplaats voor zijn belager, koning Henri II. Maar Clairmarais is ook het dorp waar je zowat overal een bootje kan instappen voor rondvaarten door de moerassen.

 Aan de rand van Saint-Omer heeft men recent een Musée du Marais ingericht, waar je kennis kan maken met het natuurgebied, maar ook met de duizend jaar oude complexe geschiedenis van de waterhuishouding van de regio, hoe men eeuwenlang gevochten heeft om de vloed van de zee en de grillen van de Aa onder controle te krijgen en nuttig te maken. Naast het Musée staat een oude poldermolen, met de Archimedesschroef die het water naar boven pompt.

 Het water beheersen blijft een gevecht van elke dag. Twintig jaar geleden nekte de globalisering de eeuwenoude traditie van vele kleine groentetelers in de moerassen – vooral bloemkoolkwekers. De kleine perceeltjes met hun hogere onderhoudskosten sneuvelden in de wereldcompetitie om de kleinste marges.   Vandaag weet men niet echt goed meer wie welk waterpeil regelde, wie waar belette dat zout en zilt water door elkaar geraken, waar nog oude dijken en sluizen zaten. De plaatselijke Wateringue, een bestuur en een Vlaamse term die van graaf Filips van den Elzas dateren, doet haar best, en de natuurbeschermers trachten bij te springen. Het zal, met de verwachte stijging van het zeepeil, nodig zijn.

 Rij nu zoveel mogelijks langs de helemaal gekanaliseerde Aa en je zal merken dat die vaak ingedijkt een paar meters boven het landschap stroomt. Zelfs met sommige huizen met hun dak op hoogte van het wateroppervlak. Zoals in Holland. (zie foto's hieronder) Zo kom je in Gravelines (Grevelingen) terecht, de haven die de stedelingen van Saint-Omer bouwden als voorhaven, onder patronage van graaf Filips van den Elzas. Vandaag is ze vooral getekend door de vestingen van de hier vreselijke oorlogen uit de Spaanse tijd. Maar op het strand zie je als je goed kijkt wel nog de (met gras begroeide) dijk die in dertiende eeuw werd aangelegd om het haventje te doen ontstaan.

Thérouanne

 Als je nog tijd hebt moet je nadien weer terugrijden naar Saint-Omer en vandaar naar Thérouanne, vijftien kilometer zuidelijker. Ook dat was ooit – tot 1214 – het graafschap Vlaanderen: een stad uit de Romeinse tijd (en daarvoor een oppidum van de Morini), die zetel van een bisdom werd, waaronder bijvoorbeeld Ieper ressorteerde tot 1561. In 1303 kwamen de opstandige Vlaamse stadsmilities de stad en de kathedraal plunderen en afbranden, omdat de bisschop de kant van de Franse koning had gekozen. Ze sloegen er ook het hoofd af van het standbeeld van Saint-Louis, de grootvader van de Franse vorst die een decennium eerder heilig was verklaard.

 Therouanne had tienduizend inwoners en één van de meest fraaie gotische kathedralen van Noord-Frankrijk, toen keizer Karel – de Gentenaar die ook Sint-Baafs verwoestte – het in 1553 besloot te belegeren uit frustratie na een nederlaag tegen de Franse koning in Metz. Hij liet de stad na vier maand en de overwinning (mèt plundering en verkrachtingen) met de grond gelijk maken, omploegen en zout in de voren strooien.

  Een klein museumje in het nu duizend zielen tellende dorpje – het Maison d’Archéologie de Thérouanne – heeft alles wat men heeft kunnen vinden over dit Troje van Noord-Frankrijk bijeen verzameld. Behalve dan de eerder vermelde Grand Dieu die in de kathedraal van Saint-Omer aan een muur hangt, en die de burgers van die stad onmiddellijk na de vernieling in 1553 hebben meegegraaid. Saint-Omer was toen nog Nederlanden, Thérouanne net Frankrijk.

 Wandel nadien langs de steenweg noordwaarts, steek rechts de ogenschijnlijk banale rue Saint-Jean in. Je bent in de oude hoofdstraat van de stad. Boven aan de heuvel is een archeologische site: onder de grond liggen de ruïnes van de oude kathedraal. Kijk dan vooral naar de bomenrij die rondom de horizon afspant. Ze zijn allemaal geplant op de oude stadsmuren.

 Luister dan vooral naar de stilte. Laat je gedachten gaan, bid gerust, mocht je dat verkiezen. Besef dat de glorie van deze streek al acht of negen eeuwen achter ons ligt. En dat je dat hier, waar je ook kijkt, ziet en voelt, veel meer dan waar ook in het voormalige graafschap Vlaanderen. Hier ga je nooit Oh Lord the best is yet to come fluiten.  Hopelijk begrijpt u dan waarom Saint-Omer en omgeving me net iets meer fascineert dan Brugge en Gent.

5 juli 2023

Brugge blijft bij mij een gevoel van onbestemdheid oproepen. Het is een prachtige stad, zeker onder zonnestralen, het heeft een ongelooflijk rijk patrimonium, het is sfeervol, het is zonder enige twijfel middeleeuws, ik kom er vaak en graag, en toch vertrek je telkens weer met de vraag: wat is het beeld dat beklijft?

 Mij lijkt het de Bourgondische stad bij uitstek te zijn: de twee praalgraven, de Vlaamse Primitieven in de oude woonst van Gruuthuse, het huis Craenenburg en het verhaal van rooms-koning Maximiliaan, de vele fraaie gebouwen uit de vijftiende eeuw (waaronder het stadhuis en de Italiaanse loges en de herberg Van der Beurse op het Oude Beursplein), de fameuze Keizer-Karelschouw in het Brugse Vrije. Dat is toch wel het hoofdaccent van de stad, dus van na 1369 en dus niet binnen het accent van onze toeristische reis.

 Maar wat doe je dan met de economische bloei van middeleeuws Brugge, of met heel het verhaal van 1302? En wat was de essentie aan het Bourgondische in Brugge? Was het een verblijfstad van de hertogen (niet echt), financierde ze de Bourgondiërs, zorgde ze voor hun kunst? Ik weet geen antwoorden op die vragen. Misschien zullen ze er ooit komen als de stad een echt historisch stadsmuseum krijgt. Laten we ons dus voorlopig concentreren op het authentiek middeleeuwse, voor 1369 zoals afgesproken.

 Dan is het natuurlijk het Belfort dat als eerste in het oog springt. Omdat het gewoon ook mooi oogt, ligging inbegrepen, en zelfs als je de bovenste achthoek, gebouwd onder Maximiliaan en dus Bourgondisch, eraf denkt. Het is de enige plek in Brugge waar ooit een Franse koning geslapen heeft (Filips de Schone inderdaad, als nieuwe heer van Vlaanderen, in juni 1301), waar de keures bewaard werden, waar, volgens Giovanni Villani, tijdens de Brugse Metten van 18 mei 1302 Franse soldaten naar beneden zijn gegooid. Het is, in heel de Vlaamse belforttraditie, toch wel het belfort der belforten.

 De goede historicus valt dan meteen op dat twee andere middeleeuwse monumenten weg zijn. De reusachtige Waterhalle, waar de schepen uit Damme aanmeerden, werd eind 18de eeuw afgebroken. Maar je kan hem nog zien blinken op het schilderij van Brugge van Jan-Baptist van Meuninxhove (17de E, foto) in het stadhuis. En natuurlijk de Sint-Donaaskerk, de centrale kerk van de stad in de middeleeuwen, van heel oudsher, de plek van de moord op graaf Karel de Goede in 1128, waarvan zo’n gedetailleerd verhaal is overgebleven.  Weinigen weten en beseffen dat ook het Steen op de Burg, ooit de eerste grafelijke burcht en later de stadsgevangenis (waar in 1301 onder meer Pieter de Coninc werd opgesloten), helemaal verdwenen is (al heeft men in de gewelven onder de Burg wel een Foltermuseum ingericht).

 Dus moet je het qua authentieke middeleeuwse gebouwen stellen met de kerken. De Sint-Salvator, die kathedraal werd toen Brugge in 1561 zijn eigen bisdom kreeg. Ze dateert van de tweede helft van de dertiende eeuw en is even monumentaal als al de kerken in de streek toen, met dus een kloeke, hoge, bakstenen toren. De Onze-Lieve-Vrouwekerk vlakbij is nog iets ouder, en nog hoger. Ook uit die periode is de kleine Potteriekerk aan de andere kant van de stad, waar elk jaar op 15 augustus de Blindekensprocessie eindigt. Men levert er dan telkens de zware kaars af die de vrouwen van Brugge aan het beeld van Maria beloofden voor als hun mannen zouden winnen bij de veldslag van Mons-en-Pévèle op 18 augustus 1304.

 Toch rijzen er vragen. Over de oorsprong van de twee grote en heel nabije kerken die in de schaduw van Sint-Donaas moesten ontstaan en dus een stuk uit het centrum lagen, weten we blijkbaar niet zoveel – wie ze financierde bijvoorbeeld, en of de ambachten daar een rol in hadden. Binnenin de kerken domineren elementen vanna 1369. Onze-Lieve-Vrouw is vooral bekend vanwege de (schitterende) praalgraven van Karel de Stoute en Maria Van Bourgondië en de lieflijke piëta van Michelangelo, waarvan je je telkens afvraagt: hoe is dat hier geraakt. In de Potteriekerk domineert een barok interieur.

 Er is ook nog het heel mooi bewaarde Sint-Janshospitaal natuurlijk, maar ook daar zet Memlinc een sterk Bourgondisch accent. Het grote Begijnhof is van de veertiende eeuw. Van de Heilige Bloedprocessie is alleen het reliek zelf middeleeuws, de kapel is overwegend neogotiek uit de negentiende eeuw.  De Rozendhoedkaai – blijkbaar de meest gefotografeerde locatie van de stad – bevat talloze oude gebouwen, maar de vroegste uit de vijftiende eeuw.

 De vele kleine huisjes en steegjes maken veel goed. Zeker als het wat donkerder wordt, of winters, krijg je daar een gevoel van middeleeuwen. Brugge heeft ook nog vier oude en goed gerestaureerde stadspoorten kunnen bewaren, een zeldzaamheid. Bovenal kan je met wat voorbereiding en zoeken nog helemaal de tracés terugvinden die de schepen in de 13de, 14de en 15de eeuw in de stad maakten, toen Brugge een wereldhaven was. De Reie zelf is nog heel authentiek.

 Er is tenslotte geen stad in Vlaanderen waarvan het verleden zo goed gedocumenteerd is. Brugge heeft trouwens van alle Vlaamse steden duidelijk het meest zijn stempel gedrukt op de geschiedenis van het graafschap. Hoe beter je je voorbereidt met wat lectuur, hoe meer je ervan zal genieten.

 4 juli 2023

Het klinkt bevreemdend, maar het is wel zo: Gent is aan een come-back bezig als middeleeuwse stad. De afgelopen decennia leken vooral de negentiende en twintigste eeuw het geschiedenisbeeld van de stad te schragen. Maar recente ontwikkelingen sturen Gent overduidelijk weer naar zijn glorietijd: de hoge middeleeuwen, toen ze de tweede grootste stad boven de Alpen was na Parijs, toen ze haven en textielcentrum was, toen ze regelmatig met het gedruis van een opstand het centrum van het politiek toneel haalde.

 Voor middeleeuws Gent voor 1369 moet je beginnen bij de ruïnes van de Sint-Baafsabdij. Die plek wordt sinds een kleine twintig jaar in ere hersteld, als een mystiek oord en groene oase. Ze geeft enigszins een idee van wat de reusachtige abdij ooit was voordat keizer Karel V, een Gentenaar die zich tot Castiliaan omturnde, ze in 1540 liet vernielen. Oer-middeleeuwser kan je niet vinden, in het besef dat ze werd gesticht in de zevende eeuw door Amandus, de aartsvader van alle Vlaamse heiligen, en dat de Rijnlander Einhard, de biograaf van Karel de Grote, er ca 800  titulair abt van was, ongetwijfeld meer vanwege de inkomsten dan als echte baas. Zo ging dat toen ook al.

 Amandus stichtte ook de Sint-Pietersabdij – hij noemde deze Blandinium, zoals Sint-Baafs Ganda heette. Die staat er nog altijd, imposant, even buiten het centrum, maar dan toch hoofdzakelijk als barokgebouw dat na de Beeldenstorm ontstond. Ook nadien werd de abdij nog geteisterd door vernielingen. Sinds goed een halve eeuw tracht men te restaureren wat overbleef. Misschien vindt men er ooit alle vijf graven van de graven van Vlaanderen terug die er begraven liggen. Je kan er rondwandelen, er zijn rondleidingen en allerlei activiteiten, maar de sfeer van de middeleeuwen, zoals in Sint-Baafs, ga je er niet tvinden.

 Op naar het centrum en begin daar maar met het Gravensteen, dat Filips van den Elzas liet bouwen vanaf 1180, de meest formidabele van alle graven van Vlaanderen. Hij moet er inspiratie voor opgedaan hebben in het Nabije Oosten, tijdens een van zijn kruistochten. In maart 1302 was het kasteel, dat de graven inmiddels al verlaten hadden, het toneel van rellen, toen het stadsbestuur nieuwe belastingen wilde invoeren. De opstandige ambachten belegerden de machthebbers een halve dag, staken het kasteel in brand, waarna de vluchtende patriciërs en schepenen spitsroeden moesten lopen. Later op de dag werden er een tiental van hen omgebracht.

 In het Gravensteen vond ook het ongezien somptueuze banket plaats, dat de 27-jarige hertog van Bourgondië, Filips de Stoute, in 1369 bedacht om zijn trouwfeest met de dochter van de graaf van Vlaanderen op te fleuren. Bart Van Loo heeft alle details. Daarachter ligt trouwens de overgebleven poort van het Prinsenhof, de residentie waar keizer Karel in 1500 werd geboren, maar die al gebouwd werd kort na het feest van 1369 in het Gravensteen.

 Langs het kasteel stroomt de Lieve, die iets tevoren, aan de Oude Vismijn, uit de Leie ontspruit. Dat kanaal werd halverwege de dertiende eeuw gegraven door de Gentenaars, tot in Damme, om een rechtstreekse toegang tot de zee te hebben in plaats van langs de lange en kronkelende omweg stroomafwaarts de Schelde. Dat kanaal was voor die tijd een technisch meesterwerk. De dertiende eeuw is de periode waarin Gent inzake bevolking en ingenomen landoppervlakte quasi explodeerde.

 Er zijn dus nog  wel wat gebouwen overgebleven uit die bloeiperiode, en uit de veertiende eeuw, toen Gent vooral opstandig was. De Kleine Sikkel aan de Nederpolder, het Borluuthuis aan de Koornmarkt en het Stapelhuis aan de Graslui hebben alle hun gevels bewaard uit dertiende eeuw. Koester die maar als zeldzaamheden. En er is uiteraard, uit dezelfde periode, het Geeraard de Duivelsteen, tussen de kathedraal en de abdij.

 Van de drie beroemde torens daarentegen was enkel de Sint-Niklaaskerk al goed opgeschoten in dertiende eeuw, een gebouw dat eigenlijk gefinancierd werd met de opbrengsten uit de handel. De Sint-Janskerk, vandaag Sint-Baafskathedraal (met het Lam Gods), is grotendeels van een eeuw later. Het stadhuis werd begonnen – in stukken en brokken – nadat de Franse koning Filips de Schone in september 1301 tijdens een bezoek aan Rijsel Gent een keure schonk die twee eeuwen zou standhouden. Zowat tien jaar later begon ook de bouw van het Belfort (de derde toren). Het Bijlokehospitaal is van later in de veertiende eeuw.

 Op naar de Vrijdagmarkt – met vooral de Sint-Jacobskerk, die even oud is als de Sint-Niklaaskerk, en voor de rest gebouwen vanaf de vijftiende eeuw. De markt daar moet al minstens duizend jaar daar, telkens op die plek op vrijdag, plaatsvinden. Enkel die van Saint-Omer – altijd op zaterdag – is nog ouder. En op de Vrijdagmarkt staat natuurlijk het standbeeld van Jacob van Artevelde. 

 Terecht daar, want daar realiseerde hij zijn grootste stunt: de eed van trouw in 1540 aan koning Edward III van Engeland als ‘koning van Frankrijk’ en dus nieuwe suzerein van de stad. Maar het beeld zelf is van de negentiende eeuw, en dus met een gefingeerd gezicht. Artevelde is, vanwege zijn rol in de start van de Honderdjarige Oorlog, een historische figuur van een Europese dimensie.

 Vooral is op een zomerse dag Gent vandaag ronduit zwanger van de middeleeuwen. Loop vanaf het Geeraard de Duivelsteen langs de drie torens en langs de Koornmarkt naar de Graslei en zo via de Leie en de Oude Vismijn naar het Gravensteen, en je zit er middenin. Dat er overal horeca is, doet er niet toe, zorgt zelfs voor leven, tussen al dat groots en monumentaal historisch patrimonium.

 Bovenal heeft het weer openen van de rivieren, en het verkeersvrij maken van de binnenstad het afgelopen decennium dat hele gebied een iconische waarde bezorgd. Sla een toeristische brochure over Gent open en je ziet negen keer op tien een foto van de Graslei. Het is ook historisch: de loop van de Leie daar, het begin van de Lieve, de samenvloeiing met de Schelde wat verder zijn de historische tracés, zoals al in de middeleeuwen. De vele boten, bootjes en kayaks die daar nu op dobberen herinneren aan de havenambities die Gent altijd gehad heeft. De schepen toen waren niet veel groter.

 Dat haven-willen-zijn benadrukken ze ook in het amper twaalf jaar oude Stadsmuseum in de Bijloke-abdij. Het levert de noodzakelijke aanvulling van al de rest, een heel goed en visueel sterk overzicht van de geschiedenis van deze wonderbaarlijke stad die tot diep in de negentiende eeuw een heuse metropool bleef, en ook vandaag nog – vrij modaal geworden, zoals Firenze, Aken, Liverpool of Leiden - heel veel creativiteit in zich herbergt.

3 juli 2023

 Damme en het Zwin verdienen een plaats als bestemming voor al wie geïnteresseerd is in de middeleeuwen. Er zijn niet zoveel authentieke gebouwen uit die tijd meer, maar wel twee goede redenen voor een bezoek. De eerste is de indruk dat de tijd er is blijven stilstaan, sterker zelfs: dat vele stukken van het gebied – net buiten de haven van Zeebrugge nochtans – vandaag minder druk en bevolkt zijn dan zeven eeuwen geleden. De tweede reden is dat de plaatselijke toeristische diensten er in slagen het bezoek tot een beleving te maken, met alle klassieke en moderne middelen.

 Beginnen we in Damme. Het enige echte monument uit de glorietijd van de haven Damme in de dertiende eeuw is de Onze-Lieve-Vrouwekerk. De bouw daarvan is omstreeks 1220 gestart, dus amper veertig jaar nadat Damme als stad ontstond aan de bres die de zee bij een grote vloed in 1134 ten noorden van Brugge had geslagen. Die bres kreeg de naam Zwin. Je vindt het kaartje van die bres anno 13de eeuw op onze blogpost van 15 maart over de opgravingen in Oostkerke: https://www.rolffalter.com/blog#h.svkfak5ovb39

 Damme was de overslagplaats aan een dam op de bres. Grote schepen (voor die tijd) konden tot in Damme varen, daar aanmeren, en hun goederen laten overslaan op schepen die ze naar Brugge brachten, over de Reie. Het beeld hiernaast in de imposante reconstructie van het project Verdwenen Zwinhavens geeft een idee van hoe het er heeft uitgezien.

 De Onze-Lieve-Vrouwekerk is vooral het bezichtigen waard omdat ze er is. Ze toont hoe enorm het bouwwerk was in de dertiende eeuw en is het enige gebouw in Damme dat nog doet vermoeden dat hier een belangrijke stad is geweest. Er is natuurlijk ook nog de fraaie Markt wat verder terug naar het kanaal toe, met zijn prachtig stadhuis(je) en een paar mooie oude patriciërswoningen, maar die zijn allemaal van de Bourgondische tijd en dus eigenlijk van na Damme’s glorie.

 Er staat een beeld van Jacob van Maerlant, en zijn grafmonument staat in de kerk. Beide zijn maaksels van de negentiende eeuw, en getuigen vooral van het feit dat Maerlant – één van de grootste namen in de Nederlandse literatuurgeschiedenis - in Damme zijn bekendste en beste werken schreef, precies in die glorietijd in de dertiende eeuw. 

 Damme speelde overigens ook een sleutelrol in de gebeurtenissen van 1302: eerst als de stad die in 1297 in Vlaamse handen bleef en daardoor het koningsgetrouwe Brugge voor drie jaar van het Zwin afsneed. Daarna, in mei 1302, als de plek waar de opstandelingen een toevlucht zochten die op de ochtend van 18 mei de Brugse Metten lanceerden.

  De horizonten van toen zijn grotendeels weg uit Damme: het Zwin is weg, de huidige Damse Vaart is van Napoleon, en de verdwenen vestingmuren uit de Spaanse tijd hebben het stadsbeeld diepgaand hertekend. Van de Lieve, het oude kanaal dat de Gentenaars in het midden van de dertiende eeuw naar Damme uitgroeven – met spitstechnologie inzake sluizen – is enkel een sasje over, aan de hoek van de Ketelstraat en de Jacob Van Meerlantstraat. Het restaurant met die naam ligt er tegenover.

 Toch moet je in Damme vooral zijn voor de sfeer, zeker als het zonnig is. De combinatie van water, fraaie oude gebouwen, vergane glorie, en landelijke rust doet je mijmeren. Beeld je gewoon in dat van hier tot Blankenberge enerzijds en tot Cadzand anderzijds (toen nog een zandbank-eiland) tot het midden van de twaalfde eeuw vooral moeras lag, slikken en schorren, land waar de Noordzee in haar driftbuien vrij spel had. Verdronken Land zeg maar.

 Honderd jaar later was dit een economisch centrum van eerste orde in Noordwest-Europa, met havens in Brugge, Damme, maar ook Oostkerke, Monnikerede, Hoeke, Sint-Anna-ter-Muiden en finaal Sluis. Monnikerede bestaat helemaal niet meer, de andere genoemde dorpjes hebben elk een paar tientallen inwoners vandaag. Maar je kan je het je perfect inbeelden met de spectaculaire visuele reconstructies van de laatste jaren, die trouwens ook in boekvorm werden uitgegeven. Hier de link: https://www.brugseommeland.be/nl/doen/verdwenen-zwinhavens

 Je kan in heel dat gebied tussen Blankenberge-Cadzand/Sluis-Damme die sfeer van vergane glorie snuiven, van ingeslapen regio. Je zal links en rechts ook wel sporen vinden van de Spaanse tijd toen het oorlogsgebied was, dat meer wel dan niet door de strijdende partijen langdurig onder water werd gezet. Van toen dateert het definitieve verval, dat wel al met de neergang van Brugge na 1500 was ingezet. Zie daarover ook mijn blogpost over Zeeuws-Vlaanderen van 30 maart https://www.rolffalter.com/blog#h.vxe4kw4hn0j0 en die over Sint-Anna van 21 maart: https://www.rolffalter.com/blog#h.nkwoacapbyu0

 Je kan er vandaag uren fietsen, wandelen, er is een overaanbod aan toerismeroutes. En het is een gebied met een hoge concentratie aan culinaire trekpleisters. Vergeet onderweg zeker ook niet Lissewege aan te doen, dat groeide in de schaduw van de abdij van de cisterciënzers die er zich eind twaalfde eeuw vestigden. Het zijn die cisterciënzers die een pioniersrol speelden in het indijken van de zee, overal in het graafschap, en dus ook hier (net als in Saint-Omer en Veurne onder meer).

 Van hen is de reusachtige kloosterschuur (eind veertiende eeuw) miraculeus bewaard gebleven en te bezichtigen. Naast de imposante kerktoren van de Onze-Lieve-Vrouwekerk van het fraaie dorpje, ook al uit de dertiende eeuw, en dus op zijn beurt een getuige van de enorme rijkdom van de streek in die periode. Boven aan de 264ste trede naar het dak, heb je een prachtig uitzicht op het geheel. En eindig zeker in wat nog overblijft van de monding van het Zwin, sowieso één van Vlaanderens prachtigste natuurreservaten.

2 juli 2023

 Kortrijk behoorde niet tot de vijf grote steden van het graafschap in de middeleeuwen, maar is als toeristische bestemming wel incontournable omdat daar de veldslag van 1302 plaatsvond. Het slagveld zelf is al lang ingepalmd door het vastgoed. Maar Kortrijk heeft dat de afgelopen twee decennia gecompenseerd met een uitstekend museum, dat nu in de Gravenkapel van de Onze-Lieve-Vrouwekerk is gevestigd.

 Het Museum1302 biedt de meest correcte visuele evocatie van de veldslag, en maquettes van het slagveld waarbij je via koptelefoon alle uitleg en alle standpunten daarover kan beluisteren, ook in het Frans. Vooral staat er nog steeds de kist van Oxford (zie foto), zeg maar het stripverhaal in schrijnwerk van omstreeks 1300 over de slag en wat eraan voorafging.  Ik heb er ook heel wat beelden van opgenomen in mijn boek 1302, het jaar van de mythe.  Een juweeltje van visuele evocatie uit een tijd waarin die nog bijzonder schaars waren.

 De Gravenkapel zelf bevat de portretten van alle graven van Vlaanderen ooit. Aan de portretten is men begonnen aan het eind van de dertiende eeuw, maar ze zijn herwerkt en overschilderd in de negentiende. Veel van die portretten zijn vermoedelijk verzonnen, omdat we voor de periode pakweg voor 1300 gewoon geen getekende, geschilderde of gebeeldhouwde portretten terugvinden. 

 De kerk zelf is overigens – vooral in het schip en de kruisbeuken – nog duidelijk middeleeuws en gotisch. Ernaast kan je nog een klein streepje fundamenten zien van het fameuze Franse kasteel waarrond de slag van 11 juli draaide. Ook de (kleine) watertoren van dat kasteel van 1301 staat er nog, als ‘Artillerietoren’, in een opvallende rode kleur.

 Het nabije Begijnhof is al in de dertiende eeuw ontstaan, maar het is niet duidelijk of van de veertig overgebleven en fraai gerestaureerde huisjes daar, er één van die periode bij is. Het standbeeld van gravin Johanna van Constantinopel – zij stichtte het Begijnhof - is van eind 19de eeuw, en met een verzonnen gezicht, vermits we ook van deze gravin van Vlaanderen (1205-1244) geen betrouwbaar eigentijds portret hebben.

 Van de tijd van (net na) de Guldensporenslag dateert ook het onderste stuk van het Belfort op de Grote Markt, dat ooit onderdeel was van de (verdwenen) Lakenhalle van de stad. Het fraaiste element daarvan, de klok en de figuur van de uurslager die toen al om het uur op de klok hamerde – een wonder van techniek in die tijd – werd door de eerste Bourgondische hertog Filips de Stoute in 1382 meegepikt en in Dijon op de Onze-Lieve-Vrouwekerk geplaatst. Het staat er nog, als de beroemde Jacquemart de Dijon, weliswaar in gewijzigde vorm tegenover het origineel.

 Filips de Stoute keerde, als zoon van de Franse koning, oom van de toenmalige vorst en schoonzoon van de graaf van Vlaanderen, met het Frans leger terug van de veldslag van Westrozebeke, waar het de Gentenaars had verslagen. En om 1302 te wreken plunderden de Fransen toen Kortrijk en staken het nadien in brand. Jean Froissart, de Henegouwse kroniekschrijver van wie we dit weten, vermeldt uitdrukkelijk het wegnemen van de Gulden Sporen van 1302 uit de Onze-Lieve-Vrouwekerk en van de klokkenluider, ‘het mooiste voorwerp dat men aan deze en gene zijde van de zee kon vinden'.

 Vandaar dat al de rest in Kortrijk dat enigszins middeleeuws oogt van na 1382 is: de Broeltorens, het Stadhuis, de Sint-Maartenskerk. In die laatste bevindt zich het beeldje van Onze-Lieve-Vrouw van Groeninge. Zij inspireerde het beeld van de Maagd van Vlaanderen dat sinds 1906 de Groeningekouter siert, maar de hele legende over de verschijning van Maria op het slagveld van 11 juli en het beeld blijken een constructie van de Contrareformatie te zijn (vroege 17de eeuw). Wie vermoedelijk model heeft gestaan voor de Maagd maken we één van de komende dagen bekend.

 1 juli 2023 

 Ieper was in de dertiende eeuw waarschijnlijk de derde grootste stad van het graafschap, dus een echte grootstad, en alleszins de meest woelige. Maar u kent het verhaal: de stad heeft een verleden van verwoestingen, de meest drastische amper een goede eeuw geleden, tussen 1914 en 1918. Er is dus quasi niets authentieks bewaard gebleven, en ook de oorlogen van de Spaanse tijd en van Lodewijk XIV hebben de stad getekend. In wezen komen de meeste bezoekers vooral op die latere littekens in de stad af.

 Toch zijn er nog wat restjes uit de middeleeuwn. Authentiek middeleeuws zijn zeker nog de onderste verdiepingen van het Groot Vleeshuis aan de Neermarkt, vlakbij de Grote Markt, en delen van het zogenaamde Tempelierssteen, wat verder in de Rijselsstraat. Over dat laatste blijven discussies bestaan of de Tempeliers er ooit iets mee te maken gehad hebben. Maar er is geen twijfel dat het gebouw – dat voor een groot stuk de Eerste Wereldoorlog overleefde - uit de glorietijd van Ieper dateert, in het midden van de dertiende eeuw dus.

 Natuurlijk moet je de stad vooral bezoeken voor de Lakenhalle met zijn Belfort. Het is en blijft een indrukwekkend monument, ook na de restauratie na de zo goed als totale vernietiging vanaf eind 1914. Hier de link naar de steekkaart die het Agentschap Onroerend Erfgoed met de gebruikelijke nauwkeurigheid maakte over bouw èn restauratie: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/30236

 Lakenhalle en Belfort (foto: op de schets van Sanderus uit de late zestiende eeuw, zoals online gezet door de Universiteit Gent) zijn en blijven een stuk architectuurgeschiedenis op wereldniveau. Niet zozeer om hun esthetische waarde, al is die is er zeker ook. Wel vanwege de combinatie van omvang en datum. Je vindt in de vroege dertiende eeuw boven de Alpen nauwelijks een monument van burgerlijke architectuur (in tegenstelling tot de kerkelijke uiteraard, want je zit dan volop in het tijdvak van de gotische kathedralen in Noord-Frankrijk) van die omvang. 

 De bouwwerken (Belfort en Waterhalle) van Brugge zijn van later, elders in Vlaanderen – tot in Saint-Omer – is er niets gelijkaardigs, tenzij dan het Gentse Gravensteen dat in de buurt komt. Maar ook de koninklijke paleizen in Parijs waren kleiner, en je zal in Italië moeten zoeken naar gelijkaardige burgerlijke bouwsels uit die periode. Het Dogenpaleis van Venetië, het Palazzo Vecchio van Firenze en het Palazzo Pubblico in Siena zijn van minstens een halve eeuw later. Het zegt wel wat over de ontwikkeling van Ieper en het graafschap Vlaanderen.

 In de Lakenhalle bevindt zich sinds enkele jaren het Ypres Museum (in de schaduw van het zeker niet te missen In Flanders Fields op de eerste verdieping). Het is nog in opbouw maar biedt toch al een stevig overzicht van de geschiedenis van de stad.  De Sint-Martinuskerk achter de Lakenhalle is na 1918 ook helemaal wederopgebouwd in de oorspronkelijke gotische stijl van de dertiende eeuw, maar is toch vooral een kerk geweest voor de bisschop die er van 1561 tot 1801 huisde. Daarom ligt er ook het graf van de beroemde Cornelius Jansenius.

 Daarnaast ligt er wel het graf van Robrecht van Béthune, de graaf van Vlaanderen in 1302 en de held van Hendrik Consciences roman (al zat hij in werkelijkheid tijdens de veldslag van 11 juli  gevangen aan de Loire). Er zijn in 1973, bij de meest recente opgravingen, botjes van zijn lichaam gevonden en een loden kistje waaraan men hem kon identificeren. De grafsteen die je op de vloer kan zien is echter fantasie van de twintigste eeuw. Misschien moet men er eens iets meer mee doen, want hij stierf inderdaad in 1322 in Ieper.

 Voor dit weekeinde (tot en met zaterdag) kondigt men in het Noord-Franse Bouvines een spektakel aan, een evocatie van de gebeurtenissen van 1214 daar: Bouvines 1214, la prophétie. Kijk toch maar eerst eens op de site van de gemeente of op youtube, of je je laat overtuigen. En eigenlijk is er niets meer te zien in dat landelijk dorpje van 800 zielen tussen Doornik en Rijsel.

 Toch kan je zeggen over Bouvines, in de quote van de Guide Michelin destijds, vaut le détour.  Lees wel eerst vooraf De zondag van Bouvines, 27 julI 1214, van de Franse historicus Georges Duby, inmiddels vijftig jaar oud, maar nog te vinden in bibliotheken en zeker ook online nog te bestellen. Dan kan je pas echt volop de locatie, in het hart van het oude graafschap Vlaanderen, appreciëren.

 Begin maar bij de Sint-Pieterskerk in het centrum. Je ziet die van heel ver, hoewel ze niet zo groot is. Maar ze is volledig vernieuwd in de jaren 1880-1914. Ze heeft vooral glasramen gekregen die eraan moesten herinneren dat de veldslag bij Bouvines van 1214 het begin was van de Franse natie. Want daar versloeg de tot dan vrij onmachtige koning van Frankrijk de Duitse keizer en de graaf van Vlaanderen, nadat hij een paar weken eerder ook al de koning van Engeland had teruggedrongen.

 De glasramen zijn even pathetisch, als bijzonder fraai (foto: de overgave van de graaf van Vlaanderen). Ze zijn even typerend voor de nationale bombast anno 1900 als de Maagd van Vlaanderen op de Groeningekouter in Kortrijk, uit dezelfde periode.

 Bouvines is echter vooral om te wandelen, omdat je nog veel zal herkennen van het slagveld. Westwaarts van het centrum, pakweg zo'n 500 meter en twee bochten van de kerk, is er het onooglijk brugje over de rivier de Marcque. Met de TGV (Keulen-Amsterdam- Brussel-Londen-Parijs) die ten zuiden van het dorp dwars door het landschap scheurt, kan je je nauwelijks voorstellen dat dat dit anno 1214 een hoogst strategische plek was. Maar dat was ze wel, en daarom vond daar de veldslag plaats.

 Keer dan op uw stappen terug en sla voorbij de kerk na tweehonderd meter links de Rue de Grisons in en dan na honderd meter rechts de Chemin de Tournai. Dra loop je op een kasseiweg door het stille, open veld (met weliswaar af en toe de TGV in de achtergrond), kom je na twee kilometer aan de Chapelle de l’Arbre (een klein kapelletje eigenlijk), en sla je daar schuin naar links in op een brede baan. Na nog een kleine twee kilometer ben je aan de Carrefour de l’Arbre, het einde van de bekendste kasseistrook in de finale van de wielerklassieker Parijs-Roubaix, met de al even bekende Brasserie l’Arbre.

 Je bent dan eigenlijk door het slagveld van 1214 gewandeld, en dan heb je meteen een idee van de dimensie die zo’n middeleeuwse veldslag toch al had. De Arbre die telkens weer in de namen opduikt zou volgens de legende verwijzen naar oude, verdwenen kapelletjes die eraan herinnerden dat de Franse koning Filips-Augustus op die snikhete dag in juli 1214 even uitgeblazen had onder een boom, zoals je in de kronieken van toen sedertdien kan lezen.

 By the way: als je in het centrum van Bouvines achter de kerk doorgaat, kom je aan het gemeentehuis, en dat ligt aan de Chaussée Brunehaut, de middeleeuwse naam van de Romeinse heirbaan die daar toen nog liep van Doornik naar Rijsel. Ook dat was een reden dat de veldslag daar plaatsvond, want de Franse koning kwam met zijn leger van Doornik. Hij had daar onder meer gebeden voor de overwinning bij het beeld van Onze-Lieve-Vrouw in de kathedraal. Doornik is na Tongeren de oudste stad van België, met ook stevig wat middeleeuws patrimonium (het was toen een apart prinsbisdom). En op amper vijftien kilometer van Bouvines.

14 juni 2023

 Mijn oproep rond de foto van terugtrekkende Belgische soldaten in augustus 1914 rond Leuven (zie de blog van 11 juni https://www.rolffalter.com/blog#h.t9thvuv4g7e8 ) heeft gehoor gevonden. Verschillende mensen hebben gereageerd,  sommige nog wat zoekend. Maar nu weten we zeker dat de foto genomen is op de Tiensesteenweg.

 Maar het is een oude klasgenoot van mij in het Atheneum van Leuven, Robby Devadder, die via Linkedin uitsluitsel heeft gebracht. Het gaat inderdaad om de Tiensesteenweg, tussen de Tiensepoort en de brug over de spoorweg. De foto’s is genomen richting Tienen, dus van de stad weg. Rechts van de baan lag toen nog de gemeente Heverlee, links Kessel-Lo.

 Dat betekent dat de Belgische soldaten daar haast zeker terugkeren van Tienen, waar op de 18de september nog behoorlijk slag is geleverd – met vele honderden gesneuvelde soldaten - en de Duitsers nadien tot hun toen al gebruikelijk ritueel van brandstichting en afslachten van onschuldige burgers zijn overgegaan. De foto moet dus die dag nog genomen zijn, of ten laatste de negentiende, toen de Duitsers Leuven binnentrokken. De stad was ‘open’ verklaard. Pas zes dagen later begon de slachting.

 Robby Devadder stuurde mij een andere foto die een vijftig meter meer oostwaarts is genomen, waar duidelijk de hoge brug over de spoorweg is te zien, met ditmaal in volle glorie de Dunlop-reclame (zie foto hiernaast, bron onbekend). Robby signaleert me dat het brede, lage gebouw rechts op de foto die ik afdrukte (uit l’Illustration’) een klooster was dat in de Tweede Wereldoorlog helemaal vernield geraakte, waarna men er de huidige Delaunoislaan heeft getrokken.

 Hij stuurt me ook nog een foto van de vernielingen van mei 1940, waarop je inderdaad hetzelfde klooster nog ziet en in de verte het (nieuwe) silhouet van de Sint-Franciscuskerk die in de jaren dertig was gebouwd. De Dunlop-reclame rechts is in 1940 verdwenen, maar links blinkt er nu één voor Martini.

 Bij de twitteraars was er ook iemand – met de schuilnaam Kim Kardashcam en het adres @3_esse – die me doorverwees naar een facebook-post van de Tienenaar Eric Walravens uit 2017. Daarop is nog een andere foto te zien van de aftocht van de Belgen, maar genomen vanop een tiental meter voor het klooster. Hier de link:

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid0XF5h65PHFsDpdEUJ8Yz6aviTy3wWXwcFKEWKa6Cr37WumQ9A69aE8CuCceV3Cyntl&id=100011056846711

 Niet duidelijk meteen is of al die foto's afkomstig waren van dezelfde fotograaf in augustus 1914. l'Illustration gaf in dit geval niet N.J.Boon aan, uit Amsterdam. Maar er zijn dus wel een reeks foto's over de aftocht van de Belgische troepen vanuit Tienen naar de Tiensepoort toe in Leuven.

 Reacties kwamen er ook van Roosje Pertz, Stefan Gijssels, Johannes Sevenhans, Wim François, en oude getrouwen Walter Pauli en Koert Debeuf. Dank aan allen en ik probeer ze de volgende dagen de link naar dit bericht te bezorgen.  

 4 juni 2023

 Speurend naar wat nog bestaande middeleeuwse locaties in en om het voormalige graafschap Vlaanderen, kwam ik onlangs uit op het Musée des Beaux Arts in Valenciennes. Dat exposeert sinds enkele jaren ook een beeld van een graftombe, dat haast zeker Aleid voorstelt. Dat was de dochter van de graaf van Holland die aan de basis lag van de latere vereniging met Henegouwen. Alix de Hollande heet ze in Valenciennes. Een hoe dan ook merkwaardig verhaal uit de 13de eeuw.

 Het beeld (zie foto hiernaast) is zo lang als een mens toen hoog was. Het is overduidelijk een vrouwenfiguur die neerligt met haar armen op de borst gevouwen. Haar stenen gelaat is beschadigd, enkel de mond en een stuk van de ogen zijn nog bewaard. Maar ze draagt een kap en sluier zoals gebruikelijk was bij middeleeuwse edelvrouwen. Ze ligt op een kussen. Boven haar hoofd is een baldakijn in gotische stijl. Het meest merkwaardige detail is de hond die aan haar voeten ligt.

 Het beeld is opnieuw samengesteld geworden uit brokstukken die archeologen in 1989 vonden bij opzoekingen naar de voormalige Sint-Pauluskerk in Valenciennes. Die kerk was door de Franse revolutionairen verwoest aan het einde van de 18de eeuw, samen met het klooster van de Dominicanen waartoe ze behoorde. Het geheel was in de vroege dertiende eeuw gesticht op een stuk grond net buiten de toenmalige stadsmuren, dat Johanna, gravin van Vlaanderen en Henegouwen, aan de paters had geschonken.

 De archeologen vonden in de ruïnes van het voormalige koor van de kerk sporen terug van de tombe van Jan I (Jean I eigenlijk), de graaf van Henegouwen die in 1299 ook graaf Jan II van Holland en Zeeland werd.  Ze vonden tevens de grafzerken met standbeelden van diens vader, Jan (Jean) van Avesnes, en van diens moeder, Aleid van Holland (Alix dus in het Frans). Alleen bij dat van Aleid is een stuk van het gelaat bewaard gebleven.